“मार्गशीर्ष शुभे मासि यायाद्धात्रा महीपति”
मनुस्मृतिमा उल्लेख यस भनाइबाट के स्पष्ट हुन्छ ? भने यात्राको अर्थ गति हो ।
नियात्रालाई यात्रासाहित्य , यात्रावृत्तान्त, यात्रावर्णन, यात्रा संस्मरण भनेर पनि चिनिन्छ । यात्राका क्रममा देखिएका तितामिठा , राम्रा नराम्रा, अनुभव, भोगाइलाई जस्ताको तस्तै वर्णन गरिएको हुन्छ । हामी मानिसलाई पुस्तकका कुराले मात्र पुग्दैन । त्यसबाट सिक्न थाल्यौँ भने व्यवहारिक ज्ञान नहुने रहेछ । हाम्रो जीवनलाई अनुभवमुखी, स्मरणीय बनाउनका लागि पनि यात्राका क्रममा देखिएका हरेक घटनाले सकारात्मक मनोरञ्जन दिएर कुनै पनि ठाउँको भाषाशैली, रहनसहन, भेषभुषा , जीवनशैली, संस्कृतिलाई नजिकैबाट बुझ्न पनि यात्राको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ।
गण्डकी प्रदेशको कास्की जिल्लाको मादी गाउँपालिकको ताङतिङ “प्रकृति र संस्कृतिमा धनी ताङतिङ गाउँ” को अवलोकनीय भ्रमणमा जाने निर्णय गर्यौ । यात्राको लागि कालिगण्डकी करिडोरको बाटो हुँदै जाने निर्णय गर्यौ । २०८० साल कार्तिक २ गते १९ जना शिक्षक साथीहरू बिहान ५:३० मा गाडी चढी यात्राका लागि प्रस्थान गर्यौ । गण्डकी प्रदेश, कास्कीको मादी गाउँपालिका वार्ड नं. २ को ‘ताङतिङ’ का लागि नव निर्मित सडक कालिगण्डकी करिडोर को पहाडी बाटो हुँदै उकालो लाग्यौँ।
गैंडाकोट नगरपालिका हुँदै हामी ढोडेनी बाट अगाडि बड्यौँ । त्यहाँको मुख्य अन्नबालीमा कोदो, मकै, फापर, अदुवा रहेछ । त्यसपछि हामी बुलिङटार गाउँपालिका अन्तर्गतको डेढगाउँमा रहेको अकला देवीको मन्दिर दर्शन गर्यौ । धार्मिक आस्था बोकेकी देवी जहाँ मनले चिताएका कुरा पूरा हुने जनविश्वास रहेको पायौँ । अकला देवीको दर्शन पश्चात् चिया खाजा खाई पुन: यात्रालाई निरन्तरता दियौँ । त्यहाँको मुख्य अन्नबालीमा धान खेती, कोदो, मकै, भटमास रहेछ । लहलहाउँदो धान खेतीले हाम्रो मन नै लोभ्यायो । सिंचाइको राम्रो सुविधा भएकाले धान खेती राम्रो पायौँ । धान पाकेर पहेँलो भई सकेको थियो । पिच सडक, रमाइलो बस्ती, साना ठूला बाक्ला घरहरु थिए । यात्राकै क्रममा डेढगाउँको एउटा बाख्रा फामबाट एउटा पाठो किनी प्राकृतिक आनन्द लिदैँ उकालो लाग्यौँ । पहाडी घुमाउरो अत्यन्त साँघुरो बाटो उकाली ओराली गर्दै अगाडि बढ्यौं । यात्राकै क्रममा घिरिङ गाउँपालिका जहाँ अत्यन्त पातलो बस्ती न्यून जनसंख्या रहेको पायौँ । कच्ची, साँघुरो, घुमाउरो बाटो थियो । बाटो छेउका घरहरुको भग्नावशेष मात्र थिए । धेरैजसो घरमा ताला मात्र झुन्डिएका थिए । त्यो देख्दा लाग्छ, विभिन्न असुविधाका कारण त्यहाँका मान्छेहरु घर छाडेर अन्यत्र बसाइँसराइ भई गईसकेका रहेछन् जस्तो आभास भयो । त्यहाँको मुख्य अन्नबालीमा कोदो, मकै, मास, भटमास हुने रहेछ । त्यस ठाउँमा पानीको असुविधा रहेछ् । यात्राकै क्रममा हामी भिमाद नगरपालिका पुग्यौँ । भिमाद चाहिँ अलि विकसित त्यहाँका बाटो कहीँ पिच त कहीँ कच्ची रहेछ । घरहरु पनि वाक्ला , जनसंख्या पनि बढी रहेको पायौँ । पक्की घरहरु, विकसित परिवेश प्रकृतिको काखमा रहेको भिमाद अत्यन्तै मनमोहक पायौँ । अन्नबालीमा मकै , कोदो, अदुवा, भटमास हुने रहेछ । उच्च पहाडी भेगमा अवस्थित भिमादले हामी सबैको मन लोभ्यायो । त्यहीँको एक होटलमा खाना खायौँ त्यसपछि पोखरा तर्फ अगाडी बढ्यौँ । पोखराको अमरसिंह चोकबाट सिधैं माथि लाग्यौं । बाटो बिराएर हामी पश्चिम तर्फ सिक्लेसतिर लागेको पत्तै पाएनौ । करिब ३० मिनेट उकालो चढेपछि हामी पुन : तल झऱ्यौं । पोखराको काहुँखोलाबाट बसमा करिब ४:०० घन्टाको ठाडो उकालो बाटो लाग्यौँ । पहाडी, घुमाउरो, कच्ची, एकतर्फी बाटो अत्यन्त साघुँरो बाटो रहेछ । आफ्नो ज्यान लाई नै धरापमा राखेर अत्यन्तै जोखिमपूर्ण यात्रा गरी रह्यौं । कहीँ कहीँ स- साना घरहरु , बिचमा हाइड्रोपावर , एकातिर पहाड अर्कोतिर मादी खोला बगेकी छिन् । बेलुका ५:०० बजे बाट बसको यात्रा गरी राती ९:०० बजे हामी ताङतिङ गाउँ पुग्यौँ ।
ताङतिङ गाउँको अर्थ नै रमाइलो गाउँ हुन्छ । कास्की जिल्लाको गुरुङ समुदाय रहेको त्यो गाउँ प्राकृतिक र सांस्कृतिक हिसाबले अत्यन्त धनी गाउँ रहेछ । त्यहीँ गाउँ हुँदै पर्यटकहरु हिउँ खेल्न , लालीगुराँस हेर्न र प्रत्यक्ष हिमालसँग नजिक हुन नौचुडाँडा, क्रबुडाँडा र चोरोडाँडा हुँदै घुम्ने रहेछन् । हिमालको उज्यालो झलमल ताङ्तिङ गाउँ अत्यन्तै रमणीय छ । गण्डकी प्रदेशको कास्की जिल्लाको पहाडी क्षेत्र मादी गाउँपालिका -२ मा अवस्थित समुन्द्री सतहबाट करिब १७०० मिटरको उचाइमा रहेको छ । यसको पूर्वमा लमजुङ जिल्लाको क्लोहासाँथर र मस्र्याङ्दी गाउँपालिका पर्दछ । पश्चिममा सिक्लेस, पार्चे, खिलङ र ताप्राङ गाउँ पर्दछ । उत्तरमा मनाङ जिल्लाको चामे र निस्याङ भ्याली पर्दछ भने दक्षिणमा कास्कीका याङ्जाकोट, सैमराङ लगााएतका गाउँहरु पर्छन् ।
ताङतिङमा २०० घरहरु छन भने जनसंख्या १००० रहेछ । ढुङ्गा र टिनका छाना भएका चिटिक्कका झुरुप्प सुन्दर बस्ती छ । त्यहाँ ९५ प्रतिशत गुरुङ बस्ती र बाँकी दलित मिलेर बसेका छन् । प्रकृति र संस्कृतिको सङ्गम गाउँ अत्यन्तै आकर्षक छ । ताङतिङको फेदीबाट मादी नदी बग्छिन् । गाउँबाट अन्नपूर्ण , लमजुङ हिमाल छर्लंग देखिन्छन् । हिमालको हिउँ पहिरो, पारिपट्टि सिक्लेस गाउँको सिरानमा हिमाल मुस्कुराएको देख्दा आनन्द लाग्छ । त्यहाँका मानिसहरुपनि त्यस गाउँ जस्तै उज्याला, फरासिला, सहयोगी र राम्रो संस्कार भएका रहेछन् । ग्रामीण जीवनशैली, गाउँलेको मुख्य पेशा कृषि, पशुपालन, वैदेशिक रोजगार र पर्यटन व्यवसाय रहेछ । घरायसी उत्पादनका सामग्रीहरु तयार गर्ने रहेछन् । सामुहिक भावना भएका मानिसहरु कोदो रोप्दा, दाउरा खोज्दा, विकासका काम मिलेर गर्दा रहेछन् । गुरुङ भाषा, कला संस्कृति, परम्परा र रहनसहनका हिसाबले ताङतिङ एउटा खुल्ला सङ्ग्रालय रहेछ । आफ्नो संस्कृति झल्कने होटल, होमस्टेका आँगनमा मौलिक वेशभुषामा सजिएर घाटु नाच, झ्याउरे, सोरठी र ठेटर नाच देखाउने गर्दा रहेछन् । स्थानीय उत्पादनलाई खानामा विशेष जोड दिने रहेछन् ।
हामी त्यहीँ गाउँका गणेश बहादुर गुरुङको होमस्टेमा बस्यौं । रात्रीको समयमा हामी शिक्षक साथीहरू आगो बालेर वरिपरि तापसँगै प्रकृतिको आनन्द लिदै बस्यौं । हामीले खाना ११:४५ मा खायौँ र सुत्यौँ । भोलिपल्ट बिहान ५:०० बजे सबैजना चिया नास्ता खाई कोही उकालो ट्रेकिङमा त कोही झर्ना हेर्न सेल्फी डाँडा तर्फ लाग्यौँ ? हामी पदयात्राका क्रममा नौचुडाँडा तर्फ करिब २:०० घन्टाको ठाडो उकालो लाग्यौं । हामीलाई बाटो देखाउदै त्यहाँका विशेषताहरु बताउन गणेश दाइसँगै हुनुहुन्थ्यो । उहाँले हामीलाई हिँड्न सहज होस् भनि सबैलाई एक – एक ओटा लौरो काटिदिनु भयो । गणेश दाइको पछि पछि हामीसबै ठाडो उकालो लाग्यौँ । चारैतिर घना जङ्गल बिचमा सानो साघुँरो खच्चड हिड्ने बाटो थियो । हामीहरु त्यहीँ बाटो उकालो लाग्यौं । चारैतिर लालीगुराँसका बोटहरु , सिलटिमुरका बोट लगाएत विभिन्न औषधिजन्य जडिबुटीका बोटहरुका बिच घुमाउरो बाटो, चराचुरुङ्गीका आवाज, किराहरुको आवाजको आन्नद लिदै, सुनसान जङ्गल तर्फ अगाडि बढ्यौं । हामी नौचुडाँडा पुग्यौँ । त्यहाँबाट प्रत्यक्ष अन्नपूर्ण हिमाल , माछापुच्छ्रे हिमाल, हिमश्रृंखलाको अवलोकन गऱ्यौँ प्रकृतिसँग केहीबेर रमायौँ । त्यो जङ्गलको ऐतिहासिक क्षेत्र, धार्मिक वन भएको मान्यता रहेछ । शिकारी चराहरु, ध्वाँसे चितुवा, थार आदि जङ्गली जनावरहरु त्यस जङ्गलमा हुँने रहेछन् । हिमाललाई नजिकैबाट नियाली सकेपछि हामी केही तेर्सो उकालो बाटो लाग्यौँ । केही माथि पुगेपछि ढुङ्गाले बच्चा जन्माउने ठाउँमा पुग्यौँ । गणेश दाइको भनाइ अनुसार त्यहाँ पहिला जम्मा दुई ओटा ठूला ढुङ्गा थिए रे ? त्यसपछि क्रमशः एक पछि अर्को गर्दै अहिले साना ठूला गरी ४०/५० ओटा ढुङ्गा रहेको हामीले प्रत्यक्ष देख्यौँ र सोही कुराको जानकारी पनि पायौं । त्यसपछि हामी अर्को बाटो ओरालो झर्दै होमस्टे तर्फ लाग्यौं । करिब १०:३० मा हामी होमस्टेमा आई खाना खायौँ । त्सपछि ११:०० बजे हामी गाडी चढी त्यहाँबाट पोखराको फेवाताल तर्फ लाग्यौँ । फेवातालको बिचमा रहेको तालबाराही मन्दिरको दर्शन गर्न डुङ्गा चढी गयौँ । बाराही मन्दिरको पुन: निर्माणको क्रममा काम भई रहेको रहेछ । पुरानो मन्दिर भत्काएर नयाँ संरचनाका लागि आर्थिक संकलन, सहयोग र भौतिक संरचना निर्माण कार्य हुँदै थियो । हामीले देवी भगवतीको दर्शन गरी त्यहाँबाट करिब ४:०० बजे ताल बाहिर आयौँ । पोखरामा खाजा खाई करिब ६:०० बजे हामी घर तर्फ फर्कन मुग्लिनको बाटो हुँदै आयौँ । बिच बाटोमा गाडी बिग्रेको कारणले केही ढिलो भयो । करिब ११:४५ मा खाना खाई हामी बिहान ३ : ०० बजे सकुशल घर आई पुग्यौँ ।
नेपालमा भएका यस्ता नेपाली गौरव बोकेका संस्कृति एवम् प्रकृतिले भरिपूर्ण गाउँको सबैले अवलोकन गर्नु आवश्यक छ । अहिलेका विद्यार्थीहरुलाई प्रविधिमैत्री मात्र बनाउँनु हुदैन् । तिनीहरुलाई यस्ता संस्कार, संस्कृति र प्रकृतिसँग पनि परिचित गराउनु पर्छ । खुल्ला प्रकृतिसँग रमाएर प्रत्यक्ष अनुभव गराई व्यवहारिक सिकाइ गराउनु पर्छ । अनि बल्ल भावी पिँढीको चौतर्फी विकास हुन्छ । तिनीहरुमा नेतृत्व विकास, संस्कृति र परम्परासँग गहिरो लगाव हुन्छ । तिनीहरूलाई प्राविधिक ज्ञान सँगसँगै व्यवहारिक ज्ञान दिनुपर्छ । नेपाल एक बहुधार्मिक, बहुसांसकृतिक, बहुभाषिक र बहुजातीय परम्पराले सुसज्जित एक समृद्ध मुलुक हो । यो सबैको साझा फूलबारी हो ।
राज्यबाट यस्ता स्वदेशी पर्यटकीय स्थललाई प्रवर्द्धन र संरक्षण गर्नु आवश्यक छ । विकासका पूर्वाधारहरु पुऱ्याई स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकलाई आवतजावतमा सहजता प्रदान गर्नुपर्छ । जसले गर्दा आयआर्जन गर्न सकिन्छ । पक्की सडक, दोहोरो गाडी गुड्न मिल्ने बाटो फराकिलो बनाउनु पर्छ । सडक बिस्तारका लागि सरोकारवालाको ध्यान जानुपर्छ । नेपालका यस्ता पर्यटकीय, धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, प्राकृतिक महत्त्व बोकेका विभिन्न सम्पदा र गौरवलाई नेपालमा मात्र नभई विश्वका हरेक कुनामा पुऱ्याउन आवश्यक छ ।
