समीक्षा: ‘निर्दोषी’को लघुकथा ‘काँचुली’को परिक्रमा

लघुकथाको (समीक्षा+स्रोतकथा+उत्तरकथा)

१. शीर्षकको गहनता र विषयसँग सम्बन्ध:

‘काँचुली’ शीर्षक प्रतीकात्मक छ, जसले परिवर्तन र रूपान्तरणको आवश्यकता औंल्याउँछ। कथा भने कमलश्रीको दृष्टिकोण र सोचमा आएको परिवर्तनमा केन्द्रित छ। शीर्षकले कथा भित्रका घटनालाई सुन्दर रूपमा बाँध्न सफल भएको छ, तर परिवर्तनको आयामलाई अझ विस्तृत रूपमा खोतल्न सकिएको छैन।

२. विषयवस्तु र सन्देश:

कथाले मानव र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध, पशुपक्षीप्रति सहानुभूति र समाजमा कर्तव्यबोधको आवश्यकता जस्ता विषय उठाएको छ। यसले हाम्रो समाजमा प्रचलित नकारात्मक मानसिकता र नेताहरूको स्वार्थी व्यवहारप्रति व्यंग्य प्रहार गरेको छ। विमलाको पात्रले पर्यावरणीय सन्तुलन र सह-अस्तित्वको महत्त्वलाई सरल तर गहकिलो ढंगले प्रस्तुत गरेको छ।

३. पात्रहरूको विश्लेषण:

३.१. कमलश्री: उनी रूढिवादी र आलोचनात्मक सोचको प्रतिनिधि पात्र हुन् । उनी कथा अघि बढ्दै जाँदा विमलाको विचारले प्रभावित हुन्छन्। उनको चरित्रले कथा भित्रको “काँचुली” (परिवर्तन) लाई मूर्त रूप दिन्छ।

३.२. विमला: विमलाको भूमिका परिवर्तनकारी सन्देश वाहकको रूपमा प्रस्तुत भएको छ। उनको तर्कशक्ति, सहजता र प्रकृतिप्रतिको समझदारीले कथा गहिरो बनाएको छ।

४. संवाद र भाषा शैली:
कथामा संवाद स्वाभाविक, सरल, र प्रभावकारी छ। विमलाको संवाद विशेष गरी सशक्त छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ। कमलश्री र विमलाबीचको संवादले कथाको मुख्य सन्देश स्पष्ट पार्न मद्दत पुर्‍याएको छ। तर, “लोकतन्त्र आएपछि कुकुरलाई पनि गाली गर्न नपाइने भयो” जस्ता वाक्यले केही रूढिवादी र अलिकति अति व्यक्तिगत विचार झल्काउँछ।

५. प्रकृति र परिवेशको चित्रण:
कथामा प्रकृतिको वर्णन जस्तै चरीले बच्चा खुवाउने, कमिलाहरूको सामूहिक प्रयास, आदिले गहिरो प्रतीकात्मकता बोकेको छ। यी दृश्यहरूले प्रकृतिबाट मानिसले सिक्नुपर्ने पाठलाई सजीव रूपमा उजागर गर्छन्।

६. शैलीगत रचना:
कथाको शैली सरल छ । गहन सन्देशलाई कुशलतापूर्वक प्रस्तुत गर्न सकेको छ। तथापि, अन्त्यमा विमलाको विचारले कमलश्रीलाई प्रभावित गरेपछि आउने “नेताहरूमा पशुपन्छीजस्तो बुद्धि भएको भए…” भन्ने निष्कर्ष केही हदसम्म भावुक र सामान्य लागेको छ। यो ठाउँमा पात्रहरूका दृष्टिकोणलाई अझ सन्तुलित रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्थ्यो।

७. सन्देशको प्रभावकारिता:
कथाले पशुपक्षी, वनस्पति, र प्रकृतिको महत्त्वलाई सुन्दर रूपमा उजागर गर्दै पाठकलाई आत्मविश्लेषण गर्न प्रेरित गर्छ। कथाले वातावरणीय सन्तुलन र सहअस्तित्वको आवश्यकतालाई उजागर गर्न सफल भएको छ।

समग्र मूल्यांकन:

कथा सरल तर गहकिलो छ । यसले जीवनका आधारभूत सत्य र सह-अस्तित्वको विचारलाई पाठकसम्म प्रभावकारी ढंगले पुर्‍याउँछ। कमलश्रीको सोचमा आएको परिवर्तनले समाजको वास्तविक रूपान्तरणको आवश्यकता झल्काउँछ। यद्यपि, केही ठाउँमा विमलाको तर्क र कमलश्रीको प्रतिक्रिया अझ विस्तृत रूपमा खोतल्न सकिन्थ्यो।

सम्भावित सुधारका सुझावहरू:

कथाको अन्त्यमा नेताहरूलाई मात्रै व्यंग्य गर्नुको सट्टा समग्र समाजमा परिवर्तनको आवश्यतालाई अझ व्यापक रूपमा सम्बोधन गर्न सकिन्थ्यो।

विमलाको विचारलाई थप व्यक्तिगत उदाहरण वा घटनासँग जोड्न सके कथा अझ सशक्त हुन्थ्यो।

अन्तिम निष्कर्ष:
‘काँचुली’ ले पाठकलाई आत्मविश्लेषण गर्न बाध्य बनाउने कथा हो। यसको सरलता, गहिराइ र समसामयिक सन्देश प्रशंसनीय छ। केही सानातिना कमजोरीलाई हटाउन सके यो कथा अझ उत्कृष्ट बन्न सक्थ्यो।

०००

(स्रोतकथा)
🔴लघुकथा- काँचुली
✍️रुद्र अधिकारी ‘निर्दोषी’

“यो कुकुर कति भुक्दो रहेछ?” कमलश्रीले बार्दलीबाट बाहिर हेर्दै भने।

बाहिर ठूलो भीड जम्मा भएको देखियो। सबैले अभिवादन गर्दै उपचुनावका लागि आफ्ना उम्मेदवारलाई भोट दिन अनुरोध गरिरहेका थिए।

त्यहीँ बेला विमला ढोका खोलेर बाहिर आइन्।

कमलश्रीले मनमनै भने, “यस्तालाई भोट दिएर के नै लछारपाटो लाग्दो हो र?” उनी बार्दलीमा रहेको कुर्सीमा बसेर आफ्ना विचारमा हराए ।

उनको नजर घरअगाडिको रुखको गुँडमा पर्‍यो। त्यहाँ चरी आफ्ना बच्चाहरूलाई चारो खुवाउँदै थिई। अर्कोतिर, रेलिङ्गमा कमिलाहरूको लाम थियो। उनीहरूले सामूहिक रूपमा मरेको किरालाई बोकेर गन्तव्यतिर लैजाँदै थिए। यो दृश्यले कमलश्रीको मन छोयो।

त्यहीँ बेला विमलाले भनिन्, “ए सानेका बा! कुकुरलाई किन गाली गर्नुभएको?”

कमलश्री झसङ्ग भए। “होइन, यो के भन्छे? यो लोकतन्त्र आएपछि कुकुरलाई पनि गाली गर्न नपाइने भयो र?”

विमलाले प्रतिवाद गरिन्, “अस्ति चोरी हुँदा यहीँ कुकुरको कारणले चोरलाई समात्न सकेको बिर्सिनुभो? कुकुर त हाम्रो रक्षक हो। बिनसित्ति गाली गर्न जरुरी थियो त?”

विमलाको कुराले कमलश्रीलाई गम्भीर बनायो।

विमलाले थपिन्, “कुकुर मात्र होइन, सबै जनावर र वनस्पतिहरू हाम्रा मित्र हुन्। जबसम्म हामीले उनीहरूलाई हानी गर्दैनौं, उनीहरूले हामीलाई कहिल्यै नोक्सान गर्दैनन्। बरु, पर्यावरण सन्तुलन र मानव अस्तित्वको रक्षाका लागि उनीहरूको भूमिका अमूल्य छ।”

विमलाको सरल तर गहिरो भनाइले कमलश्रीलाई आफ्नी श्रीमतीप्रति गर्व महसुस गरायो।

उनले विमलाको कुरा समर्थन गर्दै भने, “वास्तवमा, यी पशुपन्छी, चराचुरुङ्गी र किराफट्याङ्ग्राजस्तो बुद्धि भोट माग्न आउने नेताहरूमा भएको भए देशले उहिल्यै काँचुली फेरिसक्थ्यो।”

लन्डन, बेलायत
०००

(उत्तरकथा)
🔴लघुकथा- अर्को बिहान
✍️नन्दलाल आचार्य

कमलश्री बार्दलीमा बसेर हिजोको विमलाको कुरालाई सम्झिरहेका थिए। रातभर उनले आँखा झिम्काउन सकेनन्। विमलाको विचारले उनको मनमा एउटा हलचल पैदा गरिदिएको थियो।

बिहानपख, बाहिरको कुकुर फेरि भुक्न थाल्यो। यसपटक कमलश्रीले गाली गर्नुको साटो ध्यान दिएर सुनिरहेका थिए। उनी सोच्दै थिए, “शायद यो कुकुर पनि आफ्नो भाषामा केही महत्त्वपूर्ण सन्देश दिइरहेको होला।”

त्यत्तिकैमा विमला चिया लिएर आइन्।

“किन यति गहिरो सोच्नुभएको?” उनले सोधिन्।

कमलश्रीले गहिरो सास फेरे। “तिम्रो हिजोको कुरा मनमा घोचिरहेछ। हामीले कतिपय कुरालाई सधैं तुच्छ सम्झन्छौं। तर सोचें- यदि कुकुरले राति चोर समाउन सकेको छ भने, जनावरले हाम्रो जीवनलाई कति सहज बनाइरहेका छन् होला? हामीले तिनीहरूलाई गाली गर्नुको साटो सिक्नुपर्छ।”

विमला मुस्कुराइन्। “यही त म भन्न खोज्दै थिएँ। सबैले आआफ्नो ठाउँबाट योगदान गरिरहेका छन्। तर हामी मानिसहरू नै आफ्नो स्वार्थका लागि सबै कुरालाई नाश गर्न लागिपरेका छौं।”

कमलश्रीले केहीबेर चुप लागेपछि भने, “शायद मानिसहरूले पनि काँचुली फेरिनुपर्ने समय आएको छ। आफ्नो सोच, बानी र व्यवहार फेरिनु जरुरी छ। नेताहरूलाई मात्रै होइन, हामी सबैले आफ्नो भूमिका राम्ररी निभाउन सिक्नुपर्छ।”

विमलाले चियाको चुस्की लिँदै भनिन्, “ठीक भन्नुभयो। परिवर्तन आफ्नै घरबाट सुरु गर्नुपर्छ। अनि बल्ल समाज र देश बदलिन्छ।”

कमलश्री उठेर घरभित्र पसे। उनले पुराना अखबारको रद्दी संकलन गर्दै भने, “हामी पनि थोरै योगदान गरौँ, विमला। यी फोहोरलाई रिसाइकल गर्ने व्यवस्था गरौं। अनि घरअगाडि बिरुवा पनि रोपौँ।”

विमलाले सहर्ष सहमति जनाइन्। त्यो दिन कमलश्रीको सोचाइमा मात्रै होइन, व्यवहारमा पनि परिवर्तनको सुरुवात भएको दिन थियो।

०००

– नन्दलाल आचार्य
बेलका-२, उदयपुर ।