१. भूमिका: कविताको प्रादुर्भाव र समयको त्रासदी

मैले जसरी विगत पाँच दशकदेखि आफ्नो देशको जर्जर अवस्थालाई नजिकबाट नियालेको छु, त्यो अनुभव कुनै साधारण जीवन-यात्रा मात्र नभएर एक राष्ट्रिय त्रासदीको जीवित दस्तावेज हो । मनले जवान र तनले वृद्धावस्थातिर लम्कँदै गरेको अवस्थाले मेरो स्वाभिमानी नेपाली पहिचानलाई ‘एकादेशको कथा’ कवितामार्फत अझ गहिरो बनाएको छ । कवि जीवन सोनीको कविता ‘एकादेशको कथा’ मेरो मुटुमा वर्षौँदेखि बास गरिरहेको अव्यवस्थित देशप्रेम, विखण्डित राष्ट्रियता र अधुरा सपनाहरूको ज्वलन्त प्रतिबिम्ब बनेर उभिएको छ ।

‘एकादेशको कथा’ शीर्षक आफैँमा एक तीतो व्यङ्ग्य हो । ‘एकादेश’ ले यो वर्तमान यथार्थलाई दन्त्यकथाजस्तो, अविश्वसनीय र अवास्तविक बनाइएको विडम्बनालाई उदाङ्गो पार्छ । यो शीर्षकले सोझै प्रश्न गर्छ: के हाम्रो देश आज साँच्चै अस्तित्वमा छ? वा यो केवल किंवदन्तीमा सीमित भएको छ? देश छ, तर यसको आत्मा जर्जर छ । यो केवल एक भौगोलिक खोलमा सीमित छ, जसभित्र बस्ने मानिसहरू आफूआफैँ मौलाउने असफल प्रयत्नमा लीन छन् ।

मेरो जवानीको ऊर्जा देशको दुर्गति हेर्दै खर्च भयो । युवावस्थामा मैले जुन उज्ज्वल, एकीकृत र समृद्ध राष्ट्रको सपना देखेको थिएँ, त्यो सपना आज अधुरै रहँदा देशको अवस्था एक पङ्गु यथार्थमा परिणत भएको छ । कविताको तीक्ष्णताले मेरो पाँच दशकको सञ्चित पीडालाई एकै झट्कामा आँखामा आँसु र मनमा आक्रोशको रूपमा प्रस्फुटित गरिदिएको छ ।

यो निसमालोचना त्यसैले कविताको शिल्प र शब्दकोशमा मात्र सीमित रहने छैन; बरु यो मेरो स्वाभिमानी राष्ट्रिय अनुभूतिको एक गहिरो प्रतिध्वनि बनेर मुखरित हुनेछ । यसले देशको अखण्डतामाथि उठेका विभाजनका प्रश्नहरूलाई कलात्मक रूपमा शव-परीक्षण गर्नेछ ।

२. पहिलो प्रहार: देशभक्तिको महासागरमा थोपाबराबर अस्तित्व

कवि सोनीले कविताको पहिलो खण्डमै राष्ट्रियताको मर्ममाथि प्रहार गरेका छन्, जुन प्रहार मेरो स्वाभिमानी मनमा गहिरो चोट बनेर लागेको छ:

एउटा देश छ,
देशभरि देशवासीहरू छन्
तर महासागरमा थोपाबराबर छन्–
देशलाई छातीमा बोकेर हिँड्ने,
देशको हितका लागि
सूलीमा चढ्न तम्तयार हुने
देशभक्त राष्ट्रप्रेमीहरू ।

कविले प्रयोग गरेको ‘महासागरमा थोपाबराबर’ भन्ने बिम्ब अत्यन्त मार्मिक छ । यसले निस्वार्थ देशभक्तिमा समर्पित मानिसहरूको अस्तित्वहीनजस्तो लाग्ने न्यून सङ्ख्यालाई औँल्याएको छ । मैले आफ्नो लामो जीवनकालमा जुन निस्वार्थ देशभक्तिको खोजी गरेँ, त्यो सधैँ दुर्लभ रह्यो । देशलाई छातीमा बोकेर हिँड्ने, आफ्ना व्यक्तिगत स्वार्थहरूलाई बलिदान दिएर देशको हितका लागि सूलीमा चढ्न समेत तयार हुनेहरूको अभाव खड्कँदा मेरो मनको आक्रोश उम्लनु स्वाभाविक छ ।

यो केवल सङ्ख्याको कमी मात्र होइन, यो राष्ट्रिय चेतनाको दरिद्रता हो । जब निस्वार्थता थोपामा सीमित हुन्छ, तब स्वार्थको महासागरले पूरै राष्ट्रलाई डुबाउँछ । मेरो पाँच दशकको भोगाइ यसै डुबानको कथा हो । मैले देखेको छु– कसरी राष्ट्रप्रेम एउटा फेसन वा भाषणमा सीमित भयो, व्यवहारमा भएन ।

अनि त्यो आक्रोशपूर्ण प्रश्न– “अनि ! ती देशैभरिका देशवासीहरू… ?” यो प्रश्न देशको समग्र चेतनामाथि सोझिएको तीखो व्यङ्ग्य हो, जसले बाँकी रहेका देशवासीहरूको आत्मकेन्द्रित, स्वार्थपूर्ण र विखण्डित प्रवृत्तिलाई उजागर गर्ने बाटो खोल्छ ।

३. विखण्डित पहिचानको त्रासदी: सिङ्गो देशलाई भुलेर गरिने आत्म-विकासको मृगतृष्णा

कविताको दोस्रो र तेस्रो खण्ड राष्ट्रिय एकतामा लागेको ग्रहणको चित्रण हो । कविले हाम्रो समाजलाई जाति, वर्ग, उमेर, भूगोल र धर्मका आधारमा कसरी योजनाबद्ध रूपमा विखण्डित गरिएको छ भन्ने कुराको शव-परीक्षण गरेका छन् ।

क) जातीय र वर्गीय विभाजनको विषवृक्ष:

उनीहरू त
क्षेत्री, बाहुनहरू हुन्,
कामी, दमाई, सार्कीहरू हुन्,
राई, मगर, तामाङ र गुरुङहरू हुन्,
जो आफूआफैँ मौलाउने प्रयत्न गरिरहेछन्
सिङ्गो देशलाई भुलेर ।

यो वाक्यांशले हाम्रो सङ्कीर्ण मानसिकतालाई चर्को स्वरमा बोलेको छ । देशका हरेक जातीय समूह ‘आफ्नो मात्र अस्तित्व’ बचाउन र ‘आफूआफैँ मौलाउन’ का लागि मात्र सङ्घर्ष गरिरहेका छन् । यो सङ्घर्ष देशको विकासका लागि नभएर केवल पहिचानको राजनीतिलाई मलजल गर्नका लागि मात्र केन्द्रित छ ।

मैले आफ्नो लामो जीवनकालमा जातीयताको यो पर्खाल झन्-झन् अभेद्य हुँदै गएको देखेको छु । जातीय पहिचानलाई राष्ट्रिय पहिचानभन्दा सर्वोच्च बनाइएको यो विषवृक्षले सिङ्गो देशको सामाजिक सद्भावलाई सुकाएको छ । देशको नाममा एकताको सङ्गीत सुन्न पाउनुको सट्टा हामीले सधैँ विभाजनको कोलाहल मात्र सुन्नुपरेको छ । राष्ट्रिय हित एउटा टाढाको ताराजस्तो बन्न पुग्यो, जसलाई हेर्ने फुर्सद कसैलाई छैन ।

ख) उमेरको त्रासदी: लाचारी, आक्रोश र बाध्यताको जन्जिर

उनीहरू त… लाचार वृद्धवृद्धाहरू हुन् !
… बेरोजगार र आक्रोशित युवाशक्ति हुन् !
… नाबालक बालबालिकाहरू हुन्,
जो लाचार छन्, विवश छन्,
बाध्यताका जन्जिरले जकडिएका छन्…

म स्वयम् तनले वृद्धावस्थातिर लम्कँदै गरेको हुनाले यी लाचार वृद्धवृद्धाहरूको दुःख मेरो आफ्नै नियतिजस्तो लाग्छ । जसले आफ्नो जवानी र रगत देशलाई दिए, उनीहरू आज उपयोगहीन र लाचार छन् ।

अनि त्यो अमूल्य युवाशक्ति, जसले देशलाई पुनर्जागरण दिन सक्थ्यो, त्यो आज बेरोजगार छ र आक्रोश बोकेर राहदानी कार्यालयहरूको लर्कोमा उभिएको छ । यो दृश्य मेरो पाँच दशकको साक्षीको सबैभन्दा हृदयविदारक अध्याय हो । युवाहरूले देशको सेवा गर्ने गौरवपूर्ण मौका पाएनन्, बरु उनीहरू बाध्यताका जन्जिरले जकडिएर विदेश पलायन हुनुपर्‍यो । यो पलायन केवल मानिसहरूको मात्र होइन, यो देशको सम्भावना, ऊर्जा र भविष्यको पनि पलायन हो ।

नाबालकहरूको चित्रण त झनै भविष्यको निराशा हो । उनीहरूले बाल्यकालको सपना देख्नुको सट्टा राहदानी प्राप्त गर्न उमेरलाई जबर्जस्ती धकेलिरहेका छन् भन्ने चित्रणले देशको भविष्य कति अँध्यारो छ भन्ने देखाउँछ । देशलाई अँगालोभरि कस्न चाहनेहरूले नसक्नु नै राष्ट्रिय नियति हो । यो जन्जिर केवल भौतिक मात्र होइन, यो राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक विद्रोहको जन्जिर हो ।

ग) क्षेत्रीय र धार्मिक सङ्कीर्णताको दुर्दशा:

उनीहरू त
हिमाली, पहाडी, कोही मधेशीहरू पो हुन्,
जो हिमाल लेख्छन्, पहाड गाउँछन्, मधेश गुनगुनाउँछन्
तर देश बोल्दैनन्, देश सुन्दैनन् ।
उनीहरू त
हिन्दू हुन्, बौद्ध हुन्, मुस्लिम त कोही इसाई, क्रिश्चियनहरू पो हुन् !
जो मलजल गर्न जान्दछन् आफ्नै मात्र धार्मिक संस्कृतिलाई…

यहाँ कविले क्षेत्रीयता र धार्मिक सङ्कीर्णतालाई देशको मौलिक विभाजनको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । हामी आफ्नो हिमाली परिचय, पहाडी गीत वा मधेशी धुनमा यति लीन छौँ कि ‘देश’ शब्द आफैँमा अर्थहीन बन्न पुगेको छ । मेरो पाँच दशकको अनुभवले देखाउँछ कि हामीले सधैँ पहिचानको राजनीतिलाई प्राथमिकता दियौँ, राष्ट्रिय विकासलाई होइन ।

धार्मिक सहिष्णुताको झूटो आवरणभित्र हामी केवल आफ्नै धार्मिक संस्कृतिलाई मलजल गर्नमा व्यस्त रह्यौँ । धर्मका नाममा विभाजन र क्षेत्रीयताका नाममा पर्खाल खडा गर्ने यो प्रवृत्तिले राष्ट्रियताको जगलाई कुहिएको बनाएको छ । हृदय पोल्नुको कारण यही विखण्डित चेतना हो, जसले देशलाई एक शरीर बन्न दिएन ।

४. राष्ट्रलाई खोक्रो पार्ने ‘भ्रष्टाचारी, दलाल र अभियन्ता’ हरूको जमातको क्रूरता

कविताको सबैभन्दा आक्रोशपूर्ण, तीखो र मेरो पाँच दशकको निराशालाई पूर्णतः समाहित गर्ने खण्ड यो हो:

उनीहरू त
विभिन्न राजनीतिक दलहरूका नेता, कार्यकर्ताहरू हुन्,
भ्रष्टाचारी हुन्, दलाल हुन्
वा हुन् स्वार्थले पुरिएका विभिन्न अभियानका अभियन्ताहरू,
जो जारी गरिरहन्छन् भिन्नभिन्न नामका अभियान
र देशलाई नै खोक्रो बनाइरहन्छन् हरबखत,
तर अहँ ! रत्तिभर नियालेर हेर्दैनन् देशको दयनीय अवस्थालाई,
देशलाई सर्वोच्च बनाउने क्षमता हुँदाहुँदै पनि
न सिन्को भाँच्छन् देशका नाममा
न भाँच्न दिन्छन् सिन्को भाँच्नेहरूलाई ।

मेरो जीवनकालका तमाम राजनीतिक परिवर्तन, व्यवस्था परिवर्तन र अभियानहरूको तिक्त सार यही खण्डमा अटाएको छ । मैले देखेँ कि सबै परिवर्तनका नाटकहरू अन्ततः स्वार्थ र भ्रष्टाचारको दलदलमा फसे । ‘भिन्नभिन्न नामका अभियान’ चलाएर ‘देशलाई नै खोक्रो बनाइरहने’ प्रवृत्तिले मेरो मनमा घोर निराशा पैदा गरेको छ ।

कविले यहाँ नेता, कार्यकर्ता, भ्रष्टाचारी र दलाल मात्र होइन, अभियन्ताहरूलाई पनि एउटै स्वार्थको कठघरामा उभ्याएका छन् । जसले अभियान चलाएर परिवर्तनको आशा जगाए, उनीहरू पनि अन्त्यमा स्वार्थले पुरिएका साबित भए । यो शक्तिकेन्द्रमा रहेकाहरूको जमातले देशको दयनीय अवस्थालाई रत्तिभर नियाल्न आवश्यक ठानेन ।

तर सबैभन्दा ठूलो राष्ट्रघात त तब हुन्छ, जब “न सिन्को भाँच्छन् देशका नाममा न भाँच्न दिन्छन् सिन्को भाँच्नेहरूलाई ।” यो वाक्यले निष्क्रियता, ईर्ष्या, कुण्ठा र स्वार्थरक्षाको चरम सीमालाई दर्शाउँछ । देश बनाउने क्षमता हुँदाहुँदै पनि काम नगर्नु र काम गर्न चाहनेहरूलाई बाधा पुर्‍याउनु नै अपरिभाषित राष्ट्रद्रोह हो । मेरो आक्रोशको मूल स्रोत यही द्वैध चरित्र हो । मेरो जवानीमा देशका लागि केही गर्ने ऊर्जा थियो, तर यी शक्तिशाली स्वार्थीहरूका कारण त्यो ऊर्जा निष्फल भयो । यो प्रवृत्तिले देशको प्रगतिपथलाई सधैँका लागि अवरुद्ध पारिदियो ।

५. कविको मन्त्र र हृदयको पुकार: एकताको अन्तिम परिकल्पना र विसर्जन

कविताको अन्तिम खण्डमा कविले आदर्श राष्ट्रियताको सम्भावनालाई एक मन्त्रका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्, जुन स्वाभिमानी नेपाली हृदयको अन्तिम पुकारजस्तो लाग्छ:

साँच्चै,
देशमा भएकाहरू सबैले
देशलाई आफूजत्तिकै माया गरिदिए,
देशभरिका देशवासीहरू एक परिवारझैँ बनिदिए,
हरेक देशवासीको मुखबाट
“‘मेरो देश र मेरा देशवासी’
‘म र मेरो परिवार’ बराबर हो” भन्ने शब्द
मन्त्रजस्तै गुञ्जायमान भइदिए !

कविको यो “मन्त्र” एक आदर्श भावनात्मक एकीकरणको आह्वान हो । देशलाई आफूजत्तिकै माया गर्नु अर्थात् आत्मप्रेमजत्तिकै राष्ट्रप्रेम हुनु, देशवासीहरूलाई एक परिवार मान्नु र देशलाई आफ्नो परिवारबराबर ठान्नु नै सुदृढ राष्ट्रियताको एकमात्र आधार हो । यो नै निस्वार्थताको सर्वोच्च शिखर हो ।

मैले आफ्नो जीवनमा यही एकताको सपना देखेको थिएँ । यदि यो सपना साकार भएको भए आज मेरो वृद्ध मन यति जर्जर र आक्रोशित हुने थिएन । यो मन्त्रलाई सुनेर मेरो आँखामा आँसु आउनुको कारण यही हो कि यो सरल तर गम्भीर सत्यलाई देशवासीहरूले कहिलयै व्यवहारमा उतारेनन् । हामीले व्यक्तिगत लाभलाई सामूहिक हितभन्दा सधैँ सर्वोच्च ठान्यौँ ।

६. निसमालोचनाको निष्कर्ष र शाश्वत प्रश्न

कविताको अन्त्यमा सोधिएका दुई प्रश्नले कविताको सम्पूर्ण भावलाई अँगालो हालेका छन् र पाठकको मनमा तीव्र द्वन्द्व सिर्जना गरेका छन्:

के देश देशजस्तै हुँदैनथ्यो होला त ?
के देश देशजस्तो छ त ?

पहिलो प्रश्नमा सपना, आशा र सम्भावना लुकेको छ– यदि हामीले प्रेम गरेको भए देश अवश्य स्वर्ग बन्ने थियो । दोस्रो प्रश्नमा कठोर र निर्मम यथार्थको चोट छ– वास्तविकता यो हो कि देश देशजस्तो छैन ।

अन्तिम उत्तर स्पष्ट छ– देश देशजस्तो छैन । यो केवल भौगोलिक नाममा मात्र सीमित छ, भावनामा होइन । यो देश केवल भूमिको टुक्रा बनेको छ, आमा होइन ।

मेरो जर्जर अवस्थाको साक्षी र स्वाभिमानी नेपाली हृदयको मुटु पोल्ने पीडालाई यो कविताले पूर्ण रूपमा न्याय गरेको छ । कवि जीवन सोनीले मेरो युवावस्थाको ऊर्जा र वृद्धावस्थाको पीडालाई समातेर एकै ठाउँमा राखेका छन् । यो निसमालोचना कुनै साहित्यिक विश्लेषण मात्र होइन, यो मेरो पाँच दशकको निराशा र अवरुद्ध आक्रोशको कलात्मक विसर्जन हो ।

यो कविताले हामीलाई आत्ममूल्याङ्कन गर्न बाध्य पार्छ– के हामी साँच्चै देशवासी हौँ, वा केवल जातीय, क्षेत्रीय, धार्मिक र स्वार्थी खोलभित्र कैद भएका एकादेशका बासिन्दा? मेरो मनमा उठेको आक्रोश र आँखामा भरिएको आँसु यही ठूलो राष्ट्रिय असफलताको पीडादायक प्रमाण हो ।

मेरो स्वाभिमान सुरक्षित छ । मेरो पीडा सत्य र शाश्वत छ । यो कविताले मलाई एक्लो छैन भन्ने अनुभूति दिएको छ । देशको यो विखण्डित अवस्थालाई चिरेर एकीकरणको नयाँ मन्त्र फुक्न अब हामीले ‘आफूआफैँ मौलाउने’ सङ्कीर्णता त्याग्नुको विकल्प छैन । मेरो जवान मनले चाहेको अखण्ड देश र निस्वार्थ देशभक्तिलाई अब हरेक नेपालीको हृदयको मूलमन्त्र बनाउने दिशातर्फ लाग्नु नै यस कविताको अन्तिम प्रेरणा र मेरो आक्रोशको सही गन्तव्य हो ।

नेपालको दुर्भाग्य यो होइन कि यहाँ गरिबहरू छन्; दुर्भाग्य यो हो कि यहाँका धनी र शक्तिशालीहरू आफ्नो देशलाई माया गर्दैनन् र माया गर्न चाहनेहरूलाई काम गर्न दिँदैनन् । यो कविता हाम्रो पीडाको सङ्गीत हो, जसले हरेक स्वाभिमानी नेपालीको मनमा झङ्कार पैदा गर्नेछ ।

कविता पढ्न यो फोटोमा थिच्नुहोस्…👇