मेरो बाल्यकाल

हेर्दाहेर्दै एक वर्ष पालेकी छोरी काखमै मरी ।
उनलाई यो सबै घटना सपना जस्तै लाग्यो । सपना होस् भन्ने ठानेका थिए तर सपना थिएन, सबै घटना विपनामा भएको थियो ।

मरेकी छोरीलाई काखमा च्यापेर उनी निकै रोए । जान्ने भएपछि त्यसरी रोएको त्यो उनको पहिलो दिन थियो ।
खेतीपातीका लागि गाउँको घर छोडेर खर्क झरेका थिए । खरले छाएको कटेरो थियो । गोरु र भैँसी तल बाँधेका थिए र आफूहरू आँटीमा बस्थे । रातीको समय, चारैतिर सुनसान थियो । त्यस समयमा उनीसँग बुढी आमा, अर्धमुर्छित श्रीमती, मृतक छोरी र गोठमा बाँधेका वस्तुभाउ बाहेक अरू कोही थिएन । अँगेनामाथि बलेको धिपधिपे बत्ती आफैँ रोइरहे जस्तै लाग्थ्यो । सारा परिवेश रुन्चे पाराको थियो । त्यसमाथि यत्रो विपत्ति ! उनीसँग रुनुबाहेक अर्को विकल्प थिएन । छाती पिटी पिटी रोइरहेकी बुढी आमा र रुँदारुँदै बेहोस भएकी श्रीमतीलाई सम्झाउन पनि सकिरहेका थिएनन् ।

गोठमा बाँधिएका वस्तुहरू यो सबै घटनादेखि बेखबर थिए । आफ्नै शुरमा उघ्राएर बसिरहेका थिए । यस्तैमा अन्धकार रात्रीलाई चिर्दै भर्जीतिरबाट फ्याउरो कराएको आवाज आयो । फ्याउरो करायो भने अशुभ हुन्छ भन्ने सुनेका थिए । मनमनै भने, ‘यो भन्दा अशुभ अरू के हुन सक्छ र !’
अर्को दिन बिहान मरेकी छोरीलाई आफ्नै हातले खाल्डोमा पुरेपछि उनी झन् भक्कानिए । केही समय छोरीको चिहानसँगै टाउको जोतेर रोए । घरमा आएका आफन्तहरू परम्परागत कार्यमा व्यस्त भए । फुर्सद भएकाहरूले पालैपालो उनीहरूलाई सम्झाउने प्रयास गरे तर हरेक प्रयास बिफल भइरहेका थिए । यसभन्दा पहिले जन्मेकी छोरी बाहुनले नाम राख्न नभ्याउँदै मरेकी थिई । त्यस बेला पनि सबै जना पीडाले छटपटाएका थिए । भोलिका दिनमा अरू सन्तान होलान् भन्ने आशा बोकेर बिस्तारै मन बुझाएका थिए । उस्तै दिन फेरि दोहोरियो । दोस्रो घटनाले काटेको घाउमा नुन चूक लगाएजस्तै भयो ।
पहिले जन्मेकी छोरी मरेको वर्ष दिनभित्रै अर्की जन्मेकी थिई । पुतली जस्ती राम्री । आँखैले कुरा गर्लीजस्ती । आफू जन्मेर बाआमाको आँसु पुछेकी थिई । घरमा खुसीयाली छाएको थियो । तर त्यो खुसी धेरै दिन टिक्न सकेन । वर्ष दिन पुगेकी छोरी अलबल्लै बिरामी होली र चट्टै छोडेर जाली भन्ने कुरा उनीहरूले कल्पनासम्म पनि गरेका थिएनन् ।

त्यस समयमा गाउँमा अस्पताल थिएनन् । यो धर्तीमा डाक्टर हुन्छन्, नर्स हुन्छन्, बिरामी पर्दा खाने औषधि हुन्छ भन्ने कुरा जानेका पनि थिएनन् । गाउँका डाक्टर भनेका धामी र झाँक्री मात्रै थिए । उनीहरू नारी छामेर वा आखत हेरेर रोग खुट्याउँथे । धुप बालेर र धजा उठाएर उपचार गर्थे । गाउँमा पाइने विभिन्न खाले जडीबुटीलाई पनि औषधिका रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो ।

उनले छोरी बिरामी भएपछि पोखराढिक लामालाई देखाएका थिए । लामाले फुकफाक गर्ने र सातो झिक्ने काम पनि गरेका थिए । ‘आत्तिनु पर्दैन, सन्चो हुन्च’ लामाको बोली अहिले पनि उनका कानमा बजिरहेको थियो तर लामाको बोली पनि सत्य भएन ।” उनले मनमनै सोचे, ‘के मेरा लागि स्वर्गको द्वार नखुल्ने नै हो त ? सन्तानविना कसरी स्वर्ग पुुगुँला । मृत्युपर्यन्त एक मुठी पानी दिने पनि कोही नहुने भयो । हे दैव ! तँ कति निष्ठुरी छस् । मैले तेरो के बिगारेको थिएँ र आज मलाई यसरी रुवाइरहेको छस् । झन् पछि झन् ठुलो कष्ट र पिडा दिँदै छस् ।’ यस्ता कुरा सोच्दै जाँदा उनको रुवाई झन् बढ्दै गयो । उनले अरूलाई पनि रुवाए । यो क्रम निकै दिन चल्यो । उनीहरूका लागि घर, आँगन र चारैतिरको वातावरण झन् झन् अँध्यारो हुँदै थियो । चुह्लोको गारोमा बल्ने टुकी बत्ती मात्रै होइन, अगेनामा आगो पनि बल्न छाड्यो । विरह, वेदना र विवशता बाहेक केही बाँकी रहेन त्यो घरमा ।

केही दिनपछि खर्कको खऱ्यानतिर घाँस काट्न गएकी विनिता रुँदै घर आइन् ।

“के भयो ?” आत्तिदै उनले सोधे ।

“आमा ! आमा ! भन्दै छोरीले बोलाई । रोएको आवाज पनि सुनेँ ।” विनिताले रुँदै भनिन् ।

“मरेकी छोरीले कसरी बोलाउनु ? यो सबै भ्रम हो ।” मसिनो स्वरमा उनले भने । उनको आवाजभन्दा विनिताको रुवाइको डाँको ठुलो भयो ।

विनिताको रुवाइको आवाज सुन्न नसकेर नजिकै रुखमा बसेका चराहरू पनि उडेर गए । केही बेर उनी पनि विक्षिप्त भए । छोरी मरेको भन्दा पनि स्वास्नी बहुलाउलीकी भन्ने पिरलोले सताउन थाल्यो ।
“उठ्, यसरी रुनहुन्न । छोरीको भन्दा पनि मलाई तेरो पिरलोले सताउन थाल्यो ।”
यसोभन्दै उनी आफैँ रुँन थाले ।

त्यस दिन वस्तुभाउले राम्ररी घाँसपानी खान पाएनन् । उनीहरू पनि भोकभोकै सुते । समय बित्दै गयो ।
गाउँलेहरूले प्रमानन्दलाई दोस्रो विवाह गर्ने सल्लाह दिन थाले ।

“यसका कोखबाट जन्मेका बच्चा नबाँचेपछि यसको कोखमै खराबी हुनुपर्च। यस्तीको आश गरेर अपुताली थामिँदैन । बेलैमा बुद्धि पुराउनु पर्च । नयाँ बाटो खोज्नुपर्च ।” गाउँलेहरूका तर्क यस्तै हुन्थे ।

यस विषयमा प्रमानन्दले निकै सोचे ।
विनितालाई विवाह गरेर ल्याउँदा उनी २२ वर्षका थिए । विनिताको उमेर भने नौ वर्ष मात्रै थियो । छोरीलाई कन्यादान दिने बेला ससुरा बलराम पाण्डेले भनेको कुरा सम्झना भयो ।
‘छोरी सानी छे । केही समय बुहार्तन गर्न पनि नसक्ली । हेला नगर्नु होला । मारे पाप पाले पुन्ने ।’

छोरी बिदाइ गर्ने बेला ससुरा एक्कासि भक्कानिएका थिए । त्यो समय अस्ति जस्तै लाग्यो उनलाई । जिन्दगीभरि सँगै बस्ने बाचा गरेर ल्याएकी पत्नीमाथि सौता हाल्ने पक्षमा उनी पुग्न सकेनन् । विनिता घरभित्र पसेपछि घरको रूपरङै फेरिएको थियो । सानी भए पनि उनको मेहनत र लगनले सबैलाई चकित पारेकी थिइन् । ‘यस्ती देउताको गाईजस्ती सोझी पत्नीका अघि सौता हाल्नु महापाप हो’ भन्ने ठाने उनले । गाउँलेहरूका सल्लाहलाई हावामा उडाइदिए ।

असौज महिनाको सुरुवाती समय, २०१५ सालको वडादशैँ आउने तरखर गर्दै थियो । गाउँलेहरू खेतीपातीको काम सकेर दशैँको स्वागतमा तल्लीन थिए । घर पोत्नका लागि कमेरो माटो लिन कमेरपानी जाने र रातो माटो लिन रामदल जाने क्रम पनि सुरु भइसकेको थियो ।
बिहानको समय थियो । रेसुङ्गाको डाँडोमाथि उक्लेर सूर्यले आफ्ना सुनौला किरण चारैतिर छर्दै थिए । विनिता आँगन बढार्दै थिइन् । गोठको काम सकेर प्रमानन्द उनी नजिक आएर भने,
“दशैँ आइसक्यो । घर लिप्ने होला । सबैले माटो ओसार्न थाले । तँ जान्छेस् कि म जाम । आज रातो माटो ल्याम, भोलि कमेरो लिन जाम्ला ।”

विनिताले कुनै जवाफ दिइनन् । खुरुखुरु आफ्नो काम गरिरहिन् । आफ्नो कुरा सुनेर पनि कुनै जवाफ नदिएको देखेर प्रमानन्द फेरी बोले,

“हैन किन नबोलेकी ? कि म जान्चु भन्, कि म जान्चु । दुईटैले घर छोड्न मिलेन ।”

“म जान्न, तपाईं जानुस् ।” आफूले गरिरहेको काम जारी राख्दै विनिताले भनिन् ।

“किन र ? मेरो अस्ति सड्केको ढाड अझै विसेक भएको छैन । फेरि माटो बोक्दा बल्झिन्छ कि । केही दिन गरुङ्गो कुरा नउठाउँकी भनेर ।” उनले भने ।

“मैले पनि उठाउँदिन ।” पहिलेकै पारामा विनिता बोलिन् ।

“के भन्छे यो ? दुईटैले नउठाएर आफैँ आउँछ त माटो ?”

“मलाई फेरी शङ्का लागेको छ । केही दिन विचार गर्नुपर्च।” विनिताले मुख फोरिन् ।

“ए हो र ? साँच्चै ?”
विनिता लजाइन् । हात धुने वाहना बनाएर गोठतिर गइन् ।

प्रमानन्दले पारितिर हेरे । धौलागिरी, माछापुच्छ्रे, अन्नपूर्ण हिमाल धेरै दिनपछि सूर्यको प्रकाशमा टिलिक्क टल्किएको आभाष भयो उनलाई । लामो सास फेर्दै कूलदेवता, कालापोखराकी कालिका माई, कोटका छत्रखड्क अनि अरू पनि आफूले जाने बुझेसम्मका सबै देवी देउतालाई सम्झिए । मनमनै सबैलाई नमस्कार गरे र भने, — “प्रभू यसचोटि सबैका आँखा ओभाना बनाइदेऊ ।”

त्यसपछि विनिताका नजिक गए र भने, —
“सबै देवीद्यौतालाई धूपधजो उठाउनु । मनमनै सम्झनु ।”

“सबै गरिसकेकी छु । बिसौनाकी देवीलाई पाठी पनि भाकेकी छु ।”— एकैछिन दुवैका आँखा रसिला भए ।
आज धेरै दिनपछि आकाशमा सूर्य उदाएको महसुस गरे दुवैले ।

प्रमानन्द सबै काम आफैँ गर्थे । कुनै पनि गाह्रो काम गर्न विनितालाई अनुमति थिएन । बिहान सबेरै उठेर पँधेरामा जाने, गाग्रीमा पानी लिएर आउने, बाहिर रसेटामा आगो बालेर भैँसीलाई पानी तताउने र दिने, घाँसपात, गोबरसोत्तर, दोइलाई यी सबै काम प्रमानन्द एक्लैले गर्न थाले । विनिता भित्रको काममा मात्र सिमित भइन् ।
तिनताक गाउँमा कोही बिमारी हुँदा धामीझाँक्रीलाई देखाएजस्तै कुनै समस्या पर्दा वा भविष्यको बारेमा बुझ्न मनलागे ज्योतिषलाई हेराउने चलन थियो । एक दिन दुवै जनाले सल्लाह गरे । प्रमानन्द ज्योतिषीलाई हेराउन पारि गाउँ जाने भए ।

“किन आइस् ?” आँगनमा बसेर हुक्का तान्दै बाबुराम पण्डितले सोधे ।

“चिन्ता र पिरलोले कहिल्यै छोडेन । सन्तानको सुखभोग नगरी मरिन्चकी जस्तै भयो । दुईटी केटी जन्मेर आमा भन्न नपाइ मरे । म त बौलाउछुकी जस्तै भएँ ।” — लामो सास फेर्दै प्रमानन्दले दुःख बिसाए ।

“बेला नआइ केही हुँदैन । त्यसरी आत्तिएर हुन्च त लाटा । ललाटमा लेखेको कसैले मेट्न सक्दैन । तेरो ललाटमा के के लेखेको छ म हेरिदिन्चु ।”

ज्योतिषीको कुरा सुनेपछि प्रमानन्दको मन दुई भागमा विभाजित भयो । ज्योतिषीले चिना हेरिदिने कुरा गरेपछि एउटा मन खुसी भयो । कतै ललाटमै नलेखेको कुरा गरे भने के गर्ने होला ? अर्को मन दुःखी भयो ।

“चिना ल्याको छस् ?” ज्योतिषीले सोधे ।

“छैन ।” प्रमानन्दले सङ्क्षिप्त उत्तर दिए ।

“कस्तो मान्छे होला, कि बनाएकै छैनस् ।”

“छैन ।” ङिच्च हाँस्दै उनले भने ।

“जन्मेको तिथिमिति र समय त थाहा छ ?”

“छ, १९८० साल असोज ६ गते हो ।”

त्यसपछि ज्योतिषीले एक जना कारिन्दालाई बोलाए र भने, — “ए कान्छा, असी सालको पात्रो ले ले ।”

“तुला राशी हो ? न्वारनको नाम ‘ऋ’ बाट आउनु पर्ने ।”

“हो हो गुरु, मेरो न्वारनको नाम ऋषिराम हो । प्रमानन्द त मेरो बोलाउने नाउ हो । सुरुमा पोमा पोमा भन्थे । पछि आफैँले मिलाएर प्रमानन्द बनाएको हुँ ।”

“हुँ हुँ हुँ ।” — पात्रो हेर्दै ज्योतिषी केही बेर गुनगुनाए । अनि खुट्टो हल्लाउँदै र उज्यालो अनुहार बनाउँदै भने,
—“के भन्थिस् रे अगि ?”

“के भनेर खै ?”

“सन्तान भएनन्, अपुताली पर्ने भो भनेको हैनस् ?”

“हो हजुर ।”

“पिर नगर् । सन्तानको धनी छस् । आहा ! तेरा छोराछोरी एक से एक अब्बल हुन्चन् ।” — खुशी हुँदै पण्डितले भने ।

“हो र गुरु ?” प्रमानन्दको आशावादी स्वर हावामा मडारियो ।

“किन हैन ? यी हेर । कसले भन्छ तँ सन्तानहीन छस् भनेर ।” — आफूले लेखेका अक्षर देखाउँदै उनले भने ।

“अर्को कुरा यी यी यी तेरी स्वास्नीका गर्भमा छोराले बास गरिसक्यो । चौपट्टको भाग्यमानी छोरो जन्मन्च । कूलको कीर्ति राख्छ ।”

“साँच्चै हो गुरु !”

“कस्तो कुरा गरेको, मैले मात्रै भनेको हुँ र ? शास्त्रले भनेको, शास्त्रको कुरा कहिल्यै झुठो हुँदैन ।”

“दुईटी छोरी जन्मदै मर्दै गरे ।” — लामो सास फेर्दै प्रमानन्दले अगाडि भने । — “कतै यो पनि….!”

“त्यस्तो अशुभ कुरा सोच्नै हुन्न । सधै राम्रो सोच्नुपर्च । यसमा चिन्ता लिनु पर्ने विषय नै छैन । यसले बज्रभन्दा बलियो ग्रह लिएर आएको छ । केही हुँदैन ।”

सानो टुकी बत्तीको उज्यालोमा पनि त्यो साँझ प्रमानन्दको मझेरी झकिझकाउ उज्यालो देखियो । दुवै दम्पत्तिको अनुहार फक्रेको गुलाव जस्तै भयो । नाति पाउने कुरा सुनेपछि देउरूपाको अनुहार पनि हेर्न लायक भयो । बुहारीप्रतिको उनको दृष्टिकोणमा बिस्तारै परिवर्तन आउन थाल्यो । जेठको महिना आकाश खुला थियो । घाम घर माथि आउँदा नआउँदै सिरसिर हावा चलेर घर अगाडिको नास्पातीका हाँगा हल्लिरहेका थिए । प्रमानन्दका मनमा छटपटी थियो । घरी भित्र घरी बाहिर गरिरहेका थिए । आज के हुने होला ? उनका मनमा यस्तै कुरा खेलिरहेका थिए ।

विनिताले बिहानको खाना पनि राम्ररी खाइनन् । छटपट छटपट गरिरहिन् । सासुले कर गर्दा पनि उनले वास्ता गरिनन् । विनिताले सुरुमा त पीडालाई पचाउन सक्दो कोसिस गरेकी थिइन् । पछि सहनै नसक्ने भएपछि पर पर सुनिने गरी चिच्याउन थालिन् । महिना पुगेको कुरा देउरूपालाई पनि थाहा थियो । आशाका त्यान्द्रा बुन्दै र सन्तोषको लामो सास फेर्दै बुहारीको सेवा गर्न थालिन् ।

“ए कान्छा, जा झट्टै गएर माइलीलाई बोलाएर लेरआ । यो त आत्तिन थाली ।” — देउरूपाले चिच्याउँदै भनिन् ।

माइली गाउँकी सुँडेनी थिइन् । गाउँघरमा पर्दा सबैले उनैलाई बोलाउँथे । अरू महिलाहरू भन्दा उनको अनुभव अब्बल थियो । प्रमानन्द छिटो छिटो ढुङ्गाचौर माइली आमाका घरमा पुगे र एकै सासमा भएको बृतान्त सुनाए ।

“ए हो र ! ल राम्रो भयो । तँ जा म आउँचु ।” उनले भनिन् ।
विनितालाई बेथा लाग्दा घरमाथि आएका सूर्य बिस्तारै बिस्तारै कोटमाथि पुगे तर पनि विनिताको शरीर हलुङ्गो भएन । सुँडेनी र सहयोगमा खटिएका महिलाहरू हैरान भए । घरपरिवार र आफन्तजन सबै आत्तिए ।

विनिता झन् झन् गल्दै गइन् । समस्या बढ्दै गयो ।
“फलानाकी स्वास्नीलाई बिहानैदेखि बेथाले च्यापेको छ रे । अझैसम्म पनि बच्चा जन्मेको छैन रे । मर्नी बाच्नी ठेगान छैन रे !” वरपर हल्ला फैलियो । आफन्त र दाजुभाइहरू जम्मा हुन थाले । सबैले जानेको उपाए गरे तर समस्या घट्नुको साटो बढ्दै गयो ।

“थारपाइलेलाई लिनजानु परो । उनी आए भने हात हालेर पनि झिक्चन् । जातक खेर गए पनि आमालाई त बचाउनु परो नि ।” कसैले भन्यो ।

“हो, हो, उनलाई बोलाउनु पर्च ।”— धेरैले समर्थन जनाए ।झविन्द्रको नेतृत्वमा एउटा टोली थारपाइलेलाई लिन माथि कोटतिर लाग्यो ।

साँझ परिसकेको थियो । थारपाइले आइपुगे । भित्र बिरामीको अवस्था उस्तै थियो ।

“ल नआत्तिनुस् । मैले एउटा सिक्रेट खान्चु र काम सुरु गर्चु । जातकलाई बचाउन नसके पनि आमालाई मर्न दिन्न ।” — यसो भन्दै उनले एउटा चुरोट सल्काए र धुँवाको मुस्लो फाले ।
उनको कुरा सुनेपछि सबै जना आशावादी देखिए ।
थारपाइलेले चुरोट तानेर आधा पनि बनाएका थिएनन् । भित्रबाट ‘च्याँ च्याँ’ आवाज आयो ।

“के भयो हँ ?” सबैले जिज्ञासा राखे ।

“नाति जन्म्यो । जुठोमा लोटाम् कि के गरुँ ।” देउरूपा खुशी हुँदै ढोकाबाटै कराइन् ।

“जुठामा लोटाउन हुन्न, पछि नामै जुठे हुन्च । आफ्नो भाग्गे लिएर आको भए बाँच्च । केही गर्नु पर्दैन ।” —कसैले भन्यो । अरूले समर्थन जनाए ।

“आमालाई कस्तो छ ?”

“नाम्रो छ ।” देउरुपाले भनिन् ।
सबै जनाले अनुहार उज्यालो बनाए ।
ऊ त्यसरी जन्मियो ।

त्यसरी जन्मेको ‘ऊ’ म थिएँ ।