कहिले राम्री लाङ्दुक, कहिले बुराउँसे

अनिश्चय छ र पो आनन्द बन्छ जिन्दगी।

लाङ्दुक, तिमी र म उस्तै उस्तै रुपमा ब्युँझियौं सखारै । तिमी रातभरिको पानीले नुहाएर ताजा र जोसिली बनेकी थियौ । म अघिल्लो दिनको थकाई तिमीलाई नै सुम्पेर हल्का र जाँगरिलो बनेको थिएँ । तिमी पानी र हिउँका भुत्लाहरुले शीतल बनेकी थियौ, म अघिल्लो साँझ भिजेका कपडाहरु पहिरेर लुगलुग काम्दै थिएँ ।
तिमीसँगै म उठ्दा हामीदुवैलाई उमङ्गित पारेथ्यो अपी, शैपाल र अरु धेरै हिमालका हँसिलो मुहार र त्यतैबाट आएका मगमगाउँदो हावाका झोक्काहरुले । अझ दक्षिणपूर्वकी मारुगोर हिमाल त मुसुमुुसु मुम्कुराइरहिन् हामीलाई देखेर ।

‘लु…हाउ…हि…छुम्’
त्यस्तै त्यस्तै आवाज आइरहेछ छिरिङ दाइको घरमुन्तिरको बाटोबाट । भ्या…..भ्या….पनि गर्दैछन् । उठेर हेरें । सयौं भेडाका हूल पो रहेछन् । प्रायः सबै भेडाका पिठ्युँमा दुई पोकाहरु बोकाइएका छन् । पछि पचास जति खच्चरहरु पनि भारी बोकेरै उकालो लागिरहेछन् । भेडा होस् वा खच्चर, ढिलो हिंड्नेलाई सिम्केनाले सुईठ्याउँन छोडेका छैनन् गोठालाहरुले । अघिल्लो दिन पानीले भिजेका बाटोमा भेडा र खच्चरका खुरले अमूर्त चित्र बनाइरहेछन् । उनीहरुको बँडकौला र लितीले रङ्गको काम गरिरहेछ चित्रहरुमा ।

‘गाडी हुन् यिनीहरु हुम्लाका, यिनीहरुले भारी नबोके नून नभेटेरै मर्नु पर्छ गाउँ गाउँमा। भोटतिरबाट पनि ल्याइन्छ, सिमकोटबाट पनि ओसारिन्छ’— छिरिङ्दाइ बताउँनु हुन्छ।

‘ए त्यसो भए हुम्लाका ट्रक पो रहेछन् यिनीहरु त। खच्चर ट्रक, भेडा मिनिट्रक होइन त ?’— म र दाइ दुवै हाँस्छौं ।

मान्छेको खुसीको लागि मरिमेटेका छन् भेडा र खच्चरहरु पनि। सकुञ्जेल भारि बोक्यो, नसकेपछि कसैको अँगेनामा उसिनियो, कसैको थाल र बटुकाबाट वाफ निकाल्यो र मल बनेर माटोमा मिसियो । लेक भरिको यार्सागुम्बाका मुहुनाहरु टोके पनि के अर्थ, खर्क भरिका पाँचऔंले, कुट्की र पाखनवेद कोपरे पनि के अर्थ । बाँच्नुनै मर्नका लागि, एउटा सूत्र सल्वलाइरहेछ तिनका ताँतीहरुमा ।

चिया पाकेको खबर आउँछ । एक काठे लिस्नुबाट झर्छौं हामी । भाउज्यूले चौंरीको घ्यू र सिधेनून हालेको भोटेचिया तयार गरिसक्नु भएको रहेछ । कायोल नामको ग्लाँस जस्तै काठको भाँडोमा चिया पिउँन शुरु भयो । कायोल खाली भयो कि भाउज्यूले चिया थपिहाल्ने । अगेना वरिपरि बसेर घण्टौंसम्म चिया थपीथपी खाने भोटे संस्कृतिको विशेषतानै रहेछ । विष्णुजी र मैले वाहेक अरु साथीहरुले त चियासँगै उवाको छ्याङ् पनि खानुभयो ।

‘बिहानै छ्याङ् ?’— मैले सोधें ।

‘चिशो मेटाउन चिया, थकाइ मेटाउन छ्याङ् राम्रो हो नि’—स्पष्टिकरण भाउज्यूको ।

अन्न अभावको अत्यासमत्यास उग्र छ तिमीमा । तर लेकभरि लटरम्म झुलिरहेका यी चियाहरुलाई किन आफू र अरुको तृप्तीको लागि आत्मोत्सर्ग गराउँदिनौ । आफ्नै आङ्मा गाई हुँदाहुँदै किन मूसा खोज्न भौतारि रहिछ्यौ । म चकित छु, तिमीलाई देखेर ।
संकटको साँझ बास पाइयो । अब त हिंड्नु नै छ । हामी बिदा माग्ने तर्खरमा छौं ।

कुन क्षणमा कोसँग भेट हुन्छ, कहिले कहाँ पुगेर बस्नुपर्छ कस्लाई थहा छ र ? अघिल्लो दिन लाङ्दुकमै बास पर्छ भन्ने पनि कहाँ सोचेका थियौं र हामीले । भेट नभएको भए कहाँ चिनजान हुन्थ्यो र छिरिङदाइको परिवारसँग ।

छिरिङ दाइकोमा बसे पनि लाङदुकका दश बाह्र घरनै त्यस्तै आत्मीय त्यस्तै मायालु होलान् भन्ने अड्कल छ मेरो मनमा ।

मलाई तिमी पनि राम्ररी मन पऱ्यो है लाङ्दुक ।

‘सिमकोट आउँदा यता पनि आउँदै गर्नुहोला ।
म पनि काठमाडौं आउँदा भेटौंला ।

छवटै टाउकामा चौंरीको घ्यू दलिदिनुभयो आमाले । शरीर स्वस्थ्य होस्, रामो सोच्न आओस्, आँटेको काम पुरा होस्, इज्जत टाढा टाढासम्म फैलियोस् त्यस्तै त्यस्तै आशिर्वाद दिनुभयो आमाले । बोतलबाट उवाको छ्याङ खन्याउँदै टाउको भरि दलिदिनुभयो भाउज्यूले । पाहुना बिदाइ गर्ने भोटिया संस्कार रहेछ त्यो ।

‘सर र म्यामले अघि मुखले छ्याङ नखानु भएको होइन, अहिले टाउकाले खाइहाल्यो’— जिस्काउँनुभयो सुमन र विशालले ।

‘एबुदुत’— साथीहरुले भन्नु भयो ।
‘एबुसोङ’— आमा र भाउज्यूले भन्नुभयो । हामी हिंड्यौं । छिरिङ दाइको आँगनबाट ओर्लिदा बिहानको आठ अङ्कित थियो घडीमा ।

पहिरेका कपडाहरु नसुकेकाले हिंड्न अफ्ठेरो छ हामीलाई । तै पनि घामले सुमसुम्याई रहेकोले आनन्द आइरहेछ । तिम्रो शिरमा ताज जस्तै सजिएको पञ्चमुखी हिमालको सेताम्य संसार देख्दा मन त्यसै त्यसै खुसीले कुतकुतिएको छ । तल बाँयातिर सिमकोट बजारले घरिघरि तिमी हामीलाई नियाल्छ । अझ तल दक्षिणतिर खोंचमा खार्पुनाथ छ जहाँ दोज्याम र हुम्ला कर्णाली मिलिरहेछन् । पूर्वतिर ठेहे र पश्चिम उत्तरतिर हिल्दूम गाउँहरु गुचुमुच्च बसेका देख्दा तिनीहरुसँग पनि मितेरी लगाउन पाए हुन्थ्यो भन्छ मनले । तिम्रो आँगनमा स्वदेशी र विदेशी मित्रहरुलाई कयौं रात बास बसाउन पाए, तिम्रै खोंच, खोल्सी र पानीढलोमा उम्रेका जरा बूटाको महत्व दर्साउँदै सुप र तेलको स्वाद चखाउँन पाए, हिउँभन्दा धेरै बर्सन्थ्यो स्वदेशी र विदेशी पैसा । आफुसँगैको श्रीखण्ड फ्याँकेर अरुसँग उत्तिसको स्याउला माग्नु कत्रो दुर्भाग्य ।

बाटाहरु जिन्दगी जस्तै छन्— उकाला, ओराला, घुमाउरा र सम्म । एकै किसिमका मात्र बाटाहरु हुने हो भने कति निरस हुन्थ्यो होला यात्रा ।

हिल्दूमको ओरालोमा मैले टेकेको ढुङ्गा खस्कियो । घुसमुटिएर दुई बल्ड्याङ खाएँ मैले । जङ्गजीले च्याप्प समाति हाल्नुभयो र मात्र, नत्र थङथिलो हुन्थे होलान् मेरा हाडखोडहरु ।

घोडा, चौंरी र भेडाहरु जतासुकै चरिरहेछन् । शान्त पाखाहरुमा वस्तुभाउको सल्बलाहटले एउटा तरङ्ग फैलिरहेछ ।

‘छ्याग्भुलो’— मैले अलिअलि जानेको हुम्ली शब्दमा अभिवादन गरें ।
एक दाइ र एक दिदी ढुङ्गा चिनेर बाटो बनाइरहनुभएको रहेछ । दाइले पनि हात जोडेर बोल्नुभयो— ‘छ रिङ छ्याग्लामा कोञ्ज्याग्ला फूल ।’

‘यबु होता ?’— मैले के के न हुम्ली भाषा जानेझै फेरि बोलें । त्यसपछि मसँग हुम्ली भाषाका कुनै शब्द थिएनन् । दाइ दिदीलाई भने मैले राम्रैसँग हुम्ली बोल्न आउँदोरहेछ भन्ने लाग्यो क्यार ।

‘यवु’— त्यसपछि उहाँहरुले बोल्नु भएको केही बुझिन । गाउँ छेउमै त्यस्तरी बाटो बिग्रिएको छ । गाउँले कसैले बाटो बनाएनन् । बाटो बनाउँनु र बाटो देखाउँनु जस्तो ठूलो धर्म अरु केही छैन । अस्तीमात्र पनि एक गोरखाली यहींबाट चिप्लेर घाइते भए, झुमा र झोपा त कति मरिसके, देउता पुज्नुभन्दा बाटो खन्दिएको बेस । त्यसैभएर हामी बूढाबूढीनै यो काममा लागेको । ‘तिमीहरुको धर्म पनि अलिकति चोर्छौं होला हगि हामीले ?’ दाइ हाँस्न थालेपछि सबै अर्थ्याउनुभयो साथीहरुले ।

‘जिन्दगीमा कसले देखाएको बाटोमा हिंड्नुपर्छ, कसलाई बाटो देखाउनु पर्छ, टुङ्गो कहाँ छ र’— सोचें मैले । अरुले देखाएको बाटोमा हिंड्नुभन्दा आफैले नयाँ बाटो बनाएर अरुलाई डोऱ्याउन सक्नु कत्रो सफलता— थप सोच सङ्गालियो ।

‘आम्मै कति राम्री’— आँखै सामुन्ने तस्बिर झैँ उभिएकी बुराउँसे देखेपछि लोभिएँ म । ‘अघिसम्म लाङ्दुक राम्री, अहिले बुराउँसे ।’

‘सर पनि, ‘घामदेखे घाम राम्रो, जूनदेखे जून राम्रो’, हिमाल देखे हिमाल राम्रो, नदी देखे नदी राम्रो, बादल, अँध्यारो, उज्यालो सबै राम्रो । यत्तिको सँगै हिंडियो कुनैबेला केही नमीठो र नराम्रो मान्नुभएको देखिन’— मेरो बारेमा आँकलन विष्णुजीको ।

‘जिन्दगीका हरेक भेटमा खुसी हुन सक्नुपर्छ विष्णुजी, नत्र त दुःख बढिहाल्छ नि । प्रकृतिका हरेक कित्तामा रमाउन नसक्नेहरुको भागमा परिरहन्छ पीडा । म अप्ठ्याराहरु माझमा खोज्न चाहन्छु खुसी’— दर्शनको एक झोक्का निकालें मैले ।

छोर्तेनका लहर छन् बाटाहरुमा । बौद्ध मन्त्रहरु कोरिएका छन् तिब्बती भाषामा । भोकले पिल्सिरहेका ती बस्तीहरुमा, ढुङ्गामा छोर्तेन कुँद्नुको औचित्य पुष्टि हुन्छ हुँदैन, अलमलमा छु म । संस्कारको झीरमा उनिएपछि मुस्किलनै पर्छ निस्कन जो कोहीलाई पनि ।

छ्वाङछ्वाङती खोलाहरु खसिरहेछन्, पाइला पाइलामा । खोइ, तिनको सदुपयोग ? सदुपयोग नगर्ने हो भने कहाँ चपाउँन मिल्छ र सुनलाई पनि ?

बुराउँसे गाउँको माझमा पुग्दा अंशु झैँ खुलेको छु म पनि । भिरालोमा अडिएका थेप्चा घरहरु । घर वरिपरि फापर र चोतीले ढाकेका बारिका पाटाहरु । घर अघिल्तिर लटरमम्म फलेका स्याउका रुखहरु । मान्छेहरु पाँडबाट हेरिरहेछन्, बाटा बाटा कुदिरहेछन् । भित्रको व्यथा नबुझ्दासम्म असाध्यै सुन्दर देखिन्छ गाउँ ।

‘हामीलाई स्याउ बेच्ने हो, बहिनी ?’— उकालो र भोक दुवैलाई शान्त पार्ने जमर्को मेरो ।

‘बेच्ने छैन, खान्या भए दिन्छौं’— कति सरल छ बहिनीको जवाफ ।

‘हम आँटो खान्या, फाटो लाउन्या’ ले दिएको के खान्या हौ र गोरखालीले’— अर्की बहिनी स्याउको स्याउलाले मुख छेक्दै हाँसिन् ।

‘आऊ पो गाला मारुँ’, क्यान टिप्दो हौ स्याउ’— अलि छेडखान छ जङ्गजीको बोलीमा ।

स्याउ टिप्दैछन् एकै बोटबाट पाँच छोट्टीहरु । उनीहरुले बाह्र दाना स्याउ दिए । हामीले डिलमा बसेर चपायौं । पैसा दिन खोज्यौं । लिन मानेनन् ।

‘खाना खायौ ?’— मैले सोधें ।
‘स्याउ पाएपछि के को खाना खानु,
बरु यै पनि सकिन आँट्यो र पो । घरमा आँटो छैन, स्याउ सकिएपछि के पो खाने हो’— बहिनीहरुका छातीका बेदनाहरु फुत्रुक्क ओर्लिए हाम्रा कान र मनमा ।

उनीहरुको छाक धान्ने मेलो पो लुटेछौं हामीले । थक्क थक्क लाग्यो मलाई । घरमा खानेकुरा छैन । बारीमा फलेको फलफूल बेच्नु बेइज्जती ठान्ने कस्तो चलन । आङ् ढाक्ने धराहरु जीर्ण छन् पाँच छोट्टीहरुको । एउटीले झुत्रो पोते पहिरेकी छिन्, दुईवटीले ‘अठुर्नी’, ‘सुकी’ र ‘पाँचनी’ को माला लगाएका छन् । सबैले नाम मात्रको चोली लगाएका छन् । कम्मरमा ‘ठेटुवा’ लगाएका छन् । झ्याङप्वाल छन् सबै कपडाहरु । लाज ढाक्नकालागि लगाएका हुन् परिधान तर प्वाल प्वालबाट निस्केका छन् लाजका गहनाहरु । लाज ढाक्न स्याउका सेउलाको आड लागेका स्पष्ट बुझ्यौं विष्णुजी र मैले ।

तोर्पा होउ वा लाङ्दुक, हिल्दुम होउ वा बुराउँसे तिम्रो विपन्नतामा भित्रभित्रै भुटभुटिएको छु म । यति सुन्दर शरीर छ तिमीहरुको, डाँडाकाँडालाई जीवन दिनसक्ने यति उत्साही आँट छ तिमीहरुको । तैपनि तिमीहरु केही नभएझैं उजाड बनिरहे छौ, कोही नभएझैं उदास देखिइरहेछौ ।

उदास मनमा उकालो चढ्नु जस्तो नमज्जा अरु केही हुँदैन, हामी केहीबेर उकालो चढेर तलतिर झऱ्यौं ।

फेरि भेटियो हुमाने खोला । फेरि हिंडियो डालेचुकको जंगल नै जंगल । हुमाने एउटाबाट मात्र बिजुली झिक्ने हो भने कति छिट्टै हराउँथे तिम्रा दुःखका दिनहरु । डालेचुकको मात्र सरबत, वाइन र सोमरस व्यवस्थित रुपमा बनाउने हो भने कति छिट्टै फालहालेर आउँथे होलान् सुखका क्षणहरु ।
आफ्नै नाइटोमा बीना बोकेर सुगन्ध खोज्न हिंडिरहेकी तिमीलाई छाम्दा म हिल्दूम खोला भन्दा दुःखित बनेर तलतल झरिरहेछु ।

मास्तिरबाट एकहूल चौंरीहरु आँखै नहेरी फालहाले । हामीलाई बाटोमै कुल्चिमिल्ची पार्लान् जस्तो भयो । हाम्रा अङ्ग अङ्गमा सिङले दूलो पार्लान् भन्ने डर लाग्यो । धन्न डालेचुकको रुख रुखमा छेकियौं र पो बाँचियो ।

हामी सिमकोट बजारनेर पुग्दा प्रहरिको एक डफ्फा उकालो चढिरहेको भेटियो । ‘रल्लिङ हिमालमा औषधि खोज्न गएका दुईजना लेक लागेर मरे भन्ने खबर आयो, उद्धारको लागि हिंडेका’— डफ्फाका नाइके बोले ।

हामी सबैको अनुहारमा एकाएक फैलियो कालो कुहिरो । बुटीहरु बटुलेर संसारलाई चखाउन खोज्नेहरु नै भोक र ठण्डीले मरेका छन् हिमालहरुमा ।