१. लघुकथा: अधकल्चो
✒ मिसु श्रेष्ठ
अनायास चटपटाउन गाह्रो भयो। हातमा गुरुदक्षिणा बोकेको थिएँ। तिर्मिराएको दृष्टिले गुरुको धूमिल चित्र देखियो। कानमा विगत गुञ्जियो–
देशविदेश दौडाहाबाट उहाँले धेरै कुरा देख्नुभयो, सिक्नुभयो, प्रयोग गर्नुभयो। सफलता पाइरहनुभयो। आफ्ना अनुभव र प्रयोगको चर्चा गर्दै जानुभयो। अरूले त्यति पत्याएनन्। उहाँले रचना-प्रक्रिया र प्रविधिको कुरा गर्नुभयो।
बिस्तारै उहाँको नाम बजारमा फैलिन थाल्यो। केही जिज्ञासुहरूले आफैँ प्रयोग गरे, रचना गरे। बजारमा उस्तै कुरा फाट्टफुट्ट बिक्न थाले। बजार सर्वेक्षणले उहाँका प्रयोगहरू व्यापक बनेका थिए भन्ने देखायो। उहाँलाई गुरु मानेको थाहा भयो। आफू सम्मानित भएको थाहा पाउँदा उहाँ दङ्गदास बन्नुभयो।
म पनि त्यही भीडमा थिएँ– आफ्नो चर्मचक्षु दिव्य हुने आशामा।
…बलपूर्वक मेरो घाँटी अठ्याएको हात फुत्काएँ। त्यो हात उनै गुरुको थियो।
छक्क पर्दै सोधेँ,
“ज्ञान र सीप विस्तार गर्ने हात मेरो घिच्रोमा?”
उहाँले भक्कानिँदै भन्नुभयो–
“म बाध्य छु। ज्ञान र सीप बाँड्दा मेरो चर्चा चुलिन्छ भन्ने लागेकै थियो! तर मेरा शिष्यहरू मभन्दा चर्चित गुरु बन्न थाले… म यो कसरी स्वीकारूँ?”
– – –
काँडाघारी, काठमाडौँ
❀❀❀
{लघुसमीक्षा}
➧ मिसु श्रेष्ठको लघुकथा ‘अधकल्चो’उपर आलोचनात्मक दृष्टि
✒ नन्दलाल आचार्य
लघुकथाकार मिसु श्रेष्ठको ‘अधकल्चो’ ज्ञान, सिर्जनात्मकता र अहम्को त्रिकोणमा उठाइएको एउटा विस्फोटक मनोवैज्ञानिक र सामाजिक प्रश्न हो– गुरु किन घिच्रो समाउँछ?
- गहिरो प्रसङ्गको सहज प्रारम्भ–
कथाको सुरुवात “अनायास चटपटाउन गाह्रो भयो” भन्ने वाक्यले पाठकलाई तत्काल कथाभित्र तान्छ। कथाकारले सामान्य शरीरगत अनुभूतिको चित्रणबाट पाठकलाई मानसिक असहजतामा प्रवेश गराउँछन्, जहाँ चटपटी शारीरिक नभएर मानसिक छ। “गुरुको धूमिल चित्र” र “विगत गुञ्जियो” जस्ता बिम्बात्मक वाक्यहरूले कथा समय र मनोभूमिमा फैलिन थाल्छ। - गुरु-शिष्य सम्बन्धमा कथ्यको प्रयोगशाला–
‘अधकल्चो’ मूलतः शिष्य-गुरु सम्बन्धको परम्परागत ढाँचामा चोट पुर्याउने कथा हो। गुरु ज्ञान बाँड्न चाहन्छन्, प्रयोग र प्रविधिको अभ्यास गर्न लगाउँछन्, तर जब शिष्यहरू नै अधिक चर्चित बन्न थाल्छन्– गुरुका हात घिच्रोमा पुग्छन्। यहाँ प्रश्न उठ्छ– गुरुले ज्ञान बाँड्छन् कि चर्चाको जग बसाल्छन्?
गुरु पात्र आत्मविमुग्ध, लोभी, असुरक्षित र आत्मकेन्द्रित छन्। उनी ज्ञानको प्रकाश होइन, ‘ब्रान्ड’ हुन्, जसको बजार प्रतिस्पर्धा शिष्यबाटै खतरामा पर्छ। यही त्रास ‘गुरु’लाई हिंस्रक बनाउँछ। कथाले गम्भीर प्रश्न उठाउँछ– के सच्चा गुरु प्रतिस्पर्धाबाट डराउँछ? - चोटिलो, प्रतीकात्मक, कलात्मक भाषाशैली–
‘अधकल्चो’मा मिसु श्रेष्ठले सूक्ष्म, घचघच्याउने र प्रतीकात्मक शैलीको उत्कृष्ट प्रयोग गरेकी छन्। “चटपटाउन गाह्रो भयो”, “धूमिल चित्र”, “घिच्रोमा हात” यी सबै प्रतीक हुन्। गुरुको छवि धूमिल हुनु, ज्ञानको प्रकाश अस्ताउनु, अनि शिष्यको घिच्रोमा उनकै हात पुग्नु– यी सबै क्रियाशील बिम्ब हुन्, जसले लघुकथा बोल्न नसक्ने ठाउँमा चिच्याउँछ।
शब्दहरू न्यून छन्, तर अर्थको गहिराइ असीम छ। व्यङ्ग्य, विडम्बना र मनोविज्ञानको सम्मिलनमा कथा कलात्मक रूपमा खिलिरहेकै छ। - अन्तर्विरोधमा विकृति खोज्ने कथा प्रवृत्ति–
मिसु श्रेष्ठको कलम अन्तर्विरोध खोज्न उन्मुख छ। यहाँ गुरु-शिष्य सम्बन्ध विकृत भएको देखिन्छ तर दोष शिष्यको होइन। बरु गुरुका असुरक्षा-भावना, लोभ र प्रतिस्पर्धाबाट डढेको अहङ्कारको पर्दाफास छ।
गुरु भनिएका पात्रको स्वार्थ र सानो हृदयको आलोचना गर्दै, कथाले भनिरहेको छ– ज्ञान बाँड्दा चर्चा घट्छ भन्ने लाग्नेहरू गुरु होइनन्, विज्ञापन हुन्। - ‘अधकल्चो’ शीर्षकको बहुअर्थात्मकता–
‘अधकल्चो’ शीर्षक आफैँमा कथा हो। अधकल्चो अर्थात् नपाकेको। न ज्ञान पाक्यो, न नै गुरुत्व। गुरु अधकल्चो, शिष्य अधकल्चो, सम्बन्ध अधकल्चो। शिष्य तयार नभएको अवस्थामा गुरुको पठन-साधना, अनि तयार भएपछि पनि त्यो गुरु स्वयं अधकल्चोपनको सिकार बन्छ। - चुँडिएको सम्बन्धको चित्रण–
लघुकथाको अन्त्य शोकपूर्ण, तर साहसी छ। “म बाध्य छु” भन्ने गुरुको भक्कानिएको स्वीकृति केवल असफलताको स्वीकारोक्ति होइन, लघुकथाको भावनात्मक साक्षात्कार पनि हो। यहाँ पाठकको अन्तर्मनमा केही गाँठा बाँधिन्छन्– गुरु बाध्य हुन् कि दुर्भाग्यशाली? - कमजोरी वा प्रस्टताको अपूर्णता?
लघुकथामा केही अस्पष्टता पनि देखिन्छ। ‘शिष्य मभन्दा चर्चित हुन थाले’ भन्ने दृश्य एकाएक देखिन्छ; त्यसको उदाहरण दिन सकिएको भए लघुकथाले अझ बल पाउने थियो। तर कथाकारको शैली रहस्यात्मक र सङ्केतात्मक भएकाले त्यो ठाउँ पाठककै व्याख्याका लागि खुला रहन्छ। - निष्कर्ष
‘अधकल्चो’ केवल गुरु-शिष्यको कथा होइन, ज्ञान, प्रसिद्धि र आत्मकेन्द्रितताको घर्षणबाट जन्मिएको एक सामाजिक चेतनाको कथा हो। मिसु श्रेष्ठको कलम तीव्र, तीखो र गहिरो छ। भाषाशैली सरलजस्तो लागे पनि त्यसको पछाडि बिम्ब, प्रतीक र व्यङ्ग्यको गहिरो अभ्यास छ।
यस लघुकथाभित्रको गुरु ज्ञान बाँड्न सक्छन्, तर मन नपाक्दासम्म त्यो ज्ञान आफैँ ‘अधकल्चो’ हुन्छ– दाग लाग्न सक्ने, कुँडिन सक्ने, चोट दिन सक्ने।
मिसु श्रेष्ठले लघुकथामा आजको आत्ममुग्ध ‘गुरु-प्रवृत्ति’को यथार्थपरक चित्रण मात्र गरेकी छैनन्, एक साहित्यिक चिरफारको दृष्टिकोणबाट मनोविश्लेषणात्मक प्रयोगसमेत प्रस्तुत गरेकी छन्। उनी पात्रलाई भत्काउँछिन्, पाठकलाई बनाउँछिन्। यही हो– सशक्त लघुकथाकारिता।
❀❀❀
{उत्तरकथा}
➧ लघुकथा- तुषार
✒ नन्दलाल आचार्य
“तपाईंका विधिहरू म आगामी पुस्तामा रोप्दै छु, गुरुज्यू!” मेरो स्वर फुसफुसायो तर उहाँको निधार खुम्चिन पुग्यो।
काठको टेबलझैँ कठोर देखिनुभएका उहाँको मनभित्र अझै डर बाँचिरहेको थियो– “अधकल्चोको चर्चा काँचो फेदले पाको बोट ओझेल पार्ने त होइन?”
मैले चुपचाप पुरानो डायरी निकालेँ, त्यसलाई उहाँकै टेबलमा सावधानीपूर्वक राखेँ–
जसरी बियाँ माटोमा राखिन्छ– नदेखिने आशामा, तर बढ्ने भरोसामा।
“रुक, त्यो के हो?”
उहाँको स्वर काँपेको थियो– भय, जिज्ञासा र अघोषित स्नेहले लपेटिएको।
म हल्कै मुस्कुराएँ– “हामी शिष्य बियाँ हौँ, तपाईंको अक्षरजस्तै दीर्घजीवी हुन खोजिरहेका।”
उहाँले डायरी पल्टाउनुभयो–
भित्र टाँसिएको थियो एउटा सिकाइ:
‘मकै भिजाउने प्रक्रिया’,
र, सँगै थिए तीनवटा अङ्कुरित दाना–
उहाँकै सिकाइले मैले उमारेका।
“यी अङ्कुर अब तपाईंको बारीमा रोप्न पाए…,”
मैले विनम्रतासाथ भनेँ।
उहाँका आँखामा जमेको चिसो ओर्लियो।
बर्फ मनमा पहिलो पटक तुषारपात भयो–
र, पहिरो होइन… पानी बग्न थाल्यो।
❀❀❀
२. लघुकथा: ताली र चेतना
✒ नीलमकुमार पौड्याल ‘अनिमेष’
“चेतनामूलक हाँस्यव्यङ्ग्य कार्यक्रम त पक्का भयो नि! प्रमुख अतिथि पनि राजी छन्। अब खर्च?”
“डन्ट वरी यार, टुवोर्ग बियर र दोभान भोड्का छन् नि– उनीहरूकै साथले त चल्छ!” संयोजक लालकाजीले भने।
कार्यक्रमको खाका तयार पारियो। प्रायोजकको निर्देशनअनुसार ब्यानर, पोस्टर, पर्चाले चेतनाका पर्खालहरू टालिए–
“पिउनेलाई मात्र थाहा हुन्छ पिउनुको मज्जा…”
कार्यक्रम सुरु भयो। उद्घोषकको स्वर गुञ्जियो–
“शक्ति र जोशको अर्को नाम: टुवोर्ग बियर र दोभान भोड्का! आजको गौरवशाली प्रायोजक!”
गला तिखार्दै उद्घोषकले प्रमुख अतिथि सुरक्षा प्रमुख गोपिरमणलाई बोलाए।
गोपिरमण माइकतिर झुके–
“देश तपाईंहरूकै हो… तर अहिले हामी युवाहरू मस्तीमा हराउँदै छौँ।
रक्सी र लागुपदार्थतिर लहसिनु भनेको सम्भावना र राष्ट्र दुवै डुबाउनु हो!”
ताली बज्यो।
उद्घोषकले भन्यो–
“अब प्रायोजकलाई सम्झने पालो। दोभान भोड्का र टुवोर्ग बियरका लागि जोडदार ताली पिटौँ!”
पर्ररर तालीले मञ्च मात्र होइन, विवेक पनि ढाकियो।
उद्घोषकले फेरि माइक समाते–
“अब प्रमुख अतिथिलाई आयोजकको तर्फबाट सानो सम्मान।”
युवाहरूले टल्किने प्याकेट बढाए–
भित्र थियो टुवोर्ग र भोड्काको लोगो भएको टिसर्ट र गिफ्ट ह्याम्पर।
गोपिरमण मुस्कुराए–
“यस्ता कार्यक्रमले साँच्चिकै युवालाई सही बाटोमा लैजानेछन्…”
त्यसपछि टुवोर्गको ब्यानरअगाडि उभिएर फोटो खिचाउँदै मञ्चबाट तल झरे।
– – –
बाग्लुङ, हाल: युके
❀❀❀
{लघुसमीक्षा}
➧ ‘अनिमेष’को लघुकथा ‘ताली र चेतना’उपर आलोचनात्मक दृष्टि
✒ नन्दलाल आचार्य
‘ताली र चेतना’ अनिमेष नीलमकुमार पौड्यालद्वारा रचित एक घोचिलो, सटिक र बेजोड हास्यव्यङ्ग्यात्मक लघुकथा हो। यसले आजको ‘प्रयोजन-संस्कृति’ र त्यसको प्रतिगामी चेतनाप्रति गहिरो व्यङ्ग्य प्रहार गर्छ।
लघुकथामा जति रमाइलोपन छ, त्यसभन्दा धेरै डरलाग्दो यथार्थ छ– चेतनाको ब्यानरपछाडिको चेतनाहीनता, सामाजिक सन्देशका नाममा लतको व्यापार, अनि तालीको हाँसोभित्र लुकेको करुणा।
- प्रस्तावना–
लघुकथाको प्रारम्भमै “चेतनामूलक हाँस्यव्यङ्ग्य कार्यक्रम” भन्ने वाक्यले व्यङ्ग्यको आधार कोर्छ। ‘चेतना’ र ‘हाँस्यव्यङ्ग्य’ दुवै उचाइका शब्द हुन्, तर कथाकारले ती शब्दलाई स्वार्थी संयोजक लालकाजीको जिब्रोमा राखेर खिया लगाइदिन्छन्– “डन्ट वरी यार, टुवोर्ग बियर र दोभान भोड्का छन् नि!”
यसले दर्शाउँछ– कसरी चेतनामूलक भनिने कार्यक्रमहरूको आत्मा आज मादकताको बोतलमा हालिएको छ। - चेतनाको वस्त्र लगाएर चलाइएको मादक सन्देश–
“पिउनेलाई मात्र थाहा हुन्छ पिउनुको मज्जा…”
यो वाक्य कथाको ‘मोरोनिकल टर्निङ प्वाइन्ट’ हो। समाजमा युवालाई मादकतामुक्त बनाउने उद्देश्य लिएर आयोजना गरिएको कार्यक्रमको मूल सन्देश नै यो भएको देखिन्छ– रक्सी पिऊ, चेतनशील बन!
यो विरोधाभासले कथा केवल विडम्बनाको उपहास होइन, नैतिक र सामाजिक विघटनको व्याख्या बन्छ। - मुख्य अतिथिको चरित्रचित्रण–
सुरक्षा प्रमुख ‘गोपिरमण’ पात्र कथाको ‘मूल प्रतीक’ हुन्, जो बोलीमा चेतना बगाउँछन्, तर व्यवहारमा बेहोसी प्रदर्शन गर्छन्। उनले माइकमा भन्न भ्याउँछन्–
“रक्सी र लागुपदार्थतिर लहसिनु भनेको सम्भावना र राष्ट्र दुवै डुबाउनु हो!”
तर त्यसपछि त्यसै रक्सी कम्पनीको टिसर्ट, गिफ्ट ह्याम्पर लिएर फोटो खिचाउँछन्, र भन्न भ्याउँछन्–
“यस्ता कार्यक्रमले साँच्चिकै युवालाई सही बाटोमा लैजानेछन्…”
लघुकथा यहीँ पुगेर टड्कारो हुन्छ। कथाकारले कुनै पात्रलाई ‘भयानक’ बनाउनुपरेन। पात्र आफैँ आफ्ना शब्दहरूद्वारा ‘व्यङ्ग्यको मूर्ति’ बनेका छन्। - ताली: विवेक ढाक्ने लय
‘ताली’ यहाँ महत्त्वपूर्ण प्रतीक हो। ताली केवल प्रशंसाको ध्वनि होइन, विवेक ढाक्ने आड हो। यसले कुरा नसुन्ने बहाना दिन्छ। कथा भन्छ– “पर्ररर तालीले मञ्च मात्र होइन, विवेक पनि ढाकियो।”
यो वाक्य समग्र कथाको ‘थेसिस स्टेटमेन्ट’ बन्छ। सत्तासीन, चलखेल र औपचारिकता भरिएको चेतनामूलक कार्यक्रम वस्तुतः चेतना-हत्या कार्यक्रम बनेको छ। - खुकुरीजस्तै धारिलो, कलात्मक भाषाशैली–
लघुकथाको भाषा चोटिलो, विडम्बनायुक्त र अत्यन्त अर्थगहिरो छ। “चेतनाका पर्खालहरू टालिए”, “माइकतिर झुके”, “प्याकेट बढाए”– यी क्रियात्मक वाक्यहरूमार्फत कथा चल्दैन, सजीव हुन्छ।
कथाको हरेक पङ्क्ति वा संवाद सामाजिक यथार्थलाई खोक्रो पार्ने हथौडा बनेका छन्। खासगरी–
“गोपिरमण मुस्कुराए”
“अब प्रायोजकलाई सम्झने पालो”
“फोटो खिचाउँदै मञ्चबाट तल झरे”
यी वाक्यहरू दृश्य निर्माणमा मात्र होइन, विवेकका विसर्जन-क्षणका चित्र पनि हुन्। - ब्यानरअगाडि उभिएको विडम्बनायुक्त अन्त्यको प्रहार–
कथाको अन्त्यमा गोपिरमणको मुस्कान र ब्यानरअगाडि खिचिएको फोटो कुनै ‘थकानपछिको स्मृति’ होइन, एक सामाजिक सुसाइडको फोटोपत्र हो। कथाकारले यहाँ न संवाद थपेका छन्, न भावुकता, तर कथा अझ गहिरो डुब्छ。
“टुवोर्गको ब्यानरअगाडि उभिएर फोटो खिचाउँदै मञ्चबाट तल झरे”– सारतः यहीँ चेतनाको शव गाडिन्छ। - चेतनाको घाम, हाँस्यको छाया देखाउने कथाकार अनिमेष–
अनिमेषले आफ्नो नामजस्तै ‘नझिम्किने दृष्टि’बाट समाज नियालेका छन्। उनी पात्र वा प्रसङ्ग होइन, संस्कृति, सन्देश र स्वार्थमूलक समाजका असल आलोचक हुन्。
‘ताली र चेतना’ हाँस्य होइन। छालामा हाँसो, हाडमा रेखाचित्र भएको लघुकथा हो। - निष्कर्ष–
‘ताली र चेतना’ आजको युवासँगै संस्था, राज्य, प्रायोजक र प्रचार-सञ्जालप्रति उठाइएको निर्भीक प्रश्न हो। यो लघुकथा सानो छ, तर त्यसको घोचाइ ठूलो छ।
लघुकथाकार अनिमेषले देखाएका छन्–
चेतनामूलक भनिएका धेरै कार्यक्रमहरूमा चेतना छैन, ताली छ।
अतिथिहरूको भाषणमा विवेक छैन, प्रायोजनप्रति कृतज्ञता छ।
प्रायोजकको बोतल चढाएर विवेकको बत्ती निभाइन्छ।
र, अन्त्यमा, ताली धेरै बज्छ, तर चेतना उठ्दैन।
यही हो– अनिमेषको कथा-दृष्टिकोण।
❀❀❀
{उत्तरकथा}
➧ लघुकथा- ध्वनि
✒ नन्दलाल आचार्य
कार्यक्रम सकिएर मञ्च सुनसान थियो,
तर भित्रभित्रै गुञ्जिरहेको थियो;
ठ्याक्कै चेतनाको मुखुन्डोभित्र विवेक कराइरहेझैँ।
भुइँमा लत्रिएको ‘सम्मान-प्याकेट’ टिप्न म झुक्दै थिएँ–
त्यही, जसले आत्मा होइन, विज्ञापन ढाकेको थियो।
अगाडि प्रमुख अतिथि गोपिरमण थिए–
हातमा अझै टुवोर्ग र भोड्काको लोगो भएको टिसर्ट झुन्डिएको थियो।
केही मिनेटअगाडिको उहाँको भाषण अझै कानमा गुञ्जिरहेको थियो–
“रक्सी राष्ट्रघाती हो, चेतनाको खोला दूषित हुन्छ…”
मैले थामिनँ, सोधेँ–
“सर, मन्तव्य गहिरो थियो!
तर यो उपहार त ठीक उल्टो…?”
उहाँ हल्का हाँस्नुभयो–
“भन्दैमा के फरक पर्छ र! फोटो राम्रो आउनुपर्छ।”
मैले त्यो टिसर्ट उहाँतिर बढाएँ–
“फोटो एक क्षण हो,
तर सन्देश पुस्तौँपुस्ताको अनुहारमा छापिन्छ।”
त्यति भन्नासाथ हावाले हल्का घचघच्यायो–
टुवोर्गको ब्यानरको कुना च्यातियो।
त्यस च्यातिएको कुनाबाट निस्कियो
एक इमानदार तालीको आवाज–
नदेखिने, नरोकिने,
तर सुन्ने कान भएको जोकसैलाई थर्काउने।
❀❀❀
३. लघुकथा: भारी
✒ कुमार दाहाल
टेबलमा चिया चिसिएजस्तै थियो– नवीन र नविताको सम्बन्ध।
उता, घरको झ्यालबाट टल्किएको ऐनाजस्तै चन्द्रमा हेरिरहेकी थिई नविता। यता, एकपछि अर्को भार घाँटीसम्म आउँदा नवीन मरेतुल्य भइसकेको थियो।
“भारी बोकेर अलपत्र उभिएकी तँलाई मैले किन स्वीकारेँ?”
नवीनको स्वर भित्ताभरि ठोक्कियो।
नविता संयमित भई।
“म समाजको भारले थिचिएकी थिएँ, तिमी गरिबीले। मसँग बिहे गर्दा तिमीले धन पायौ। तिम्रो चाह पूरा भयो। तर मेरो…?”
नवीनको निधार चिरिएको थियो।
“तँबाट तीन सन्तान भए। म खुसी थिएँ। धनदौलत कमाइदिएँ। किन धोका दिएर अर्को केटा रोजिस्?”
झ्यालबाट छिर्दै गरेको चिसो बतासजस्तै गरी नविताले भनी–
“तिम्रो धनले मेरो पिठ्युँको भौतिक भारी कम भयो, तर अन्य पीडा… खासमा भावनात्मक प्यास? त्यो त अझै गह्रौँ थियो!”
नवीन मौन भयो।
झ्यालढोका थुनिएको कोठाजस्तै बन्दै गयो– नवीन।
चिया अझै त्यहीँ थियो– चिसिएको, बाँकी।
“सम्बन्ध सधैँ शरीरका भारीले मात्र नापिँदैनन्, आत्माको हल्कापनले टिक्छन्,”
नविता बोल्दै नफर्कने गरी बाहिरिई।
– – –
उदयपुरगढी–७, मैनाटार, उदयपुर
❀❀❀
{लघुसमीक्षा}
➧ कुमार दाहालको लघुकथा ‘भारी’उपर आलोचनात्मक दृष्टि
✒ नन्दलाल आचार्य
कुमार दाहालद्वारा रचित ‘भारी’ शीर्षकको लघुकथा आधुनिक दाम्पत्य सम्बन्धको पीडाको कलात्मक र व्यङ्ग्यात्मक शल्यक्रिया हो। लघुकथामा आएको ‘चिया’ केवल पेय पदार्थ होइन, एक असफल सम्बन्धको तापक्रम हो, जुन चिसो भएर बाँकी परेझैँ नवीन र नविताको दाम्पत्य जीवन छ।
- बिम्ब र प्रतीकको पराकाष्ठा–
लघुकथाको पहिलो वाक्य नै बिम्बात्मक छ– “टेबलमा चिया चिसिएजस्तै थियो– नवीन र नविताको सम्बन्ध।”
चिया कुनै पात्र होइन, तर लघुकथा यही चियावरिपरि घुम्छ। चिया एकसाथ बनाइने, सँगै पिइने, तताउने र शीतल हुने प्रक्रिया हो, जसरी सम्बन्धहरू पनि हुन्छन्। तर यहाँ चिया चिसो छ, चिया बाँकी छ, चिया बिना छेउ लाग्दैन।
त्यस्तै, “घरको झ्यालबाट टल्किएको ऐनाजस्तै चन्द्रमा” नविताको आत्मपरीक्षण र शून्यताको प्रतीक हो।
“एकपछि अर्को भार” भनेको नवीनको शारीरिक श्रम वा जिम्मेवारी मात्र होइन, सम्बन्धको भार हो।
“झ्यालबाट छिर्दै गरेको चिसो बतास” भनेको नविताको भावनात्मक दूरी हो, जुन संवादमार्फत नवीनलाई स्पर्श गर्छ। - पात्रचित्रण–
नवीन र नविता नाममात्रका पात्र होइनन्। यी बाँचिरहेका दुःख हुन्। नवीन दायित्व बोकेर थिचिएको, तर सम्बन्धका गहिरा प्यास बुझ्न असमर्थ पात्र हो। ऊ ‘कमाएको’ छ, ‘बोकेको’ छ, तर बुझ्न सकेको छैन।
नविता केवल ‘धोकेबाज’ पत्नी होइन। उसले बोलेको प्रत्येक वाक्य स्त्री-अस्मिता र आत्मसम्मानको आवाज हो। उसले भनिदिन्छे– “सम्बन्ध सधैँ शरीरका भारीले मात्र नापिँदैनन्, आत्माको हल्कापनले टिक्छन्।”
यो वाक्य लघुकथा मात्र होइन, नारी-मुक्तिको घोषणापत्र हो। - भाषा र शिल्प–
लघुकथामा संवादहरू छोटा, धारिला र अर्थगहिरा छन्। विशेषगरी– “तिमी गरिबीले, म समाजको भारले थिचिएकी थिएँ।”
“तिम्रो धनले मेरो पिठ्युँको भौतिक भारी कम भयो, तर… आत्माको प्यास अझै गह्रौँ थियो।”
“चिया अझै त्यहीँ थियो– चिसिएको, बाँकी।”
यी वाक्यहरूले यथार्थको आँखामा आँखा जुधाउँछन्। यहाँ भावनात्मक भूगोल र मानसिक तापक्रम सन्तुलनपूर्वक प्रस्तुत गरिएको छ। लेखकले कुनै अतिरिक्त शब्द खर्च नगरी, गहिरो आन्तरिक डाइनामिक्स उजागर गरेका छन्। - कथ्य र विषय–
कथाको केन्द्रीय विषय ‘भारी’ हो, तर यो भारी के हो?
नविताका लागि भारी– सामाजिक संरचनाले थोपरिएको विवाह, असमानता, आत्मिक उपेक्षा।
नवीनका लागि भारी– घर, सन्तान, आर्थिक जिम्मेवारी, अपमानजन्य धोका।
तर कथा भन्छ– दुवैको भारी फरक भए पनि एउटै कारणले टन्टलापुर भएको छ: आत्मिक संवादको अभाव।
दाम्पत्यमा ‘धनदौलत’को योगदान होस्, ‘सन्तान’को अर्थ होस्, तर जबसम्म स्नेह, समझदारी, र आत्माको सुस्त विश्राम छैन, सम्बन्ध केवल चिसिएको चिया हो। - अन्त्यको कुशलता–
नविताको अन्तिम कदम, नवीनको मौनता, र चिसिएको चिया– यी तीनवटा दृश्यले लघुकथा बन्द हुँदैन, खुला घाउजस्तै खुला रहन्छ। पाठकले ती दृश्य भुलेर अघि बढ्न सक्दैन।
चिया कहिल्यै नपिएको हो कि फेरि तताउने आशामा छोडिएको? यो प्रश्न पाठकको हृदयमा बजिरहन्छ। - शिल्पशुद्ध लघुकथाकार कुमार दाहाल–
कुमार दाहालको लेखनमा अर्थको घनत्व छ। उनी संवाद भन्दैनन्, संवेदना चुहाउँछन्। ‘भारी’मा उनले नारी-प्रेम, आत्मसम्मान र भावनात्मक सुखदुःखलाई कुनै औपचारिक आन्दोलनको भाषामा होइन, दैनिक घरभित्रको मौन क्रान्तिमा प्रस्तुत गरेका छन्।
उनले न न्यायाधीश बनेर फैसला गर्छन्, न कुनै पक्षको वकालत। उनी त केवल चिसिएको चियातर्फ हेर्न लगाउँछन्। त्यहीँबाट पाठकको विवेक बोल्न थाल्छ। - निष्कर्ष–
चिया बाँकी छ, चेतना उठ्नु बाँकी छ। ‘भारी’ केवल दुःखी विवाह-कथा होइन, यो भावनात्मक शोषणको सूक्ष्म दस्तावेज हो।
यो कपभरिको चिया होइन, सम्बन्धभरिको चिसो, पिउन नसकिएको सोचाइ हो।
कथाकारले सम्बन्धमा लुकेका, देखिन नचाहिने पीडालाई उजागर गरेर ‘लघुकथा’लाई साहित्यिक हस्तक्षेपको रूप दिएका छन्।
‘भारी’ सानो लघुकथा हो, तर ठूलै भारी उठाएको कथा हो। कुमार दाहालको कथाकारिता मौनतालाई प्रतिरोधको स्वरमा अनुवाद गर्न सक्छ। त्यसैले ‘भारी’ भन्ने शब्द कहिले चिया हो, कहिले आँसु– यो पढ्ने आँखा र बुझ्ने मनमा भर पर्छ।
❀❀❀
{उत्तरकथा}
➧ लघुकथा- उज्यालो घर
✒ नन्दलाल आचार्य
नविता गएकै रात चन्द्रमा पूरै देखिएको थिएन।
झ्यालबाट हेर्दा आधा चाउरिएको अनुहारमात्र टल्किरहेको थियो।
नवीनले त्यस रात चिया तताएन, न आत्मा… न सम्बन्ध।
परेलाभरि निद्रा थामेर तीन सन्तान हेर्दै बस्यो–
एकले आमाको कुर्ता समायो, अर्काले “आमा” भनेर रुन खोज्यो, तेस्रोले झ्याल बाहिर हेरिरह्यो।
बिहानीको किरणभन्दा अगाडि खुल्यो ढोका–
बिनाआवाज, बिनारोदन… नविता उही चप्पलमा शिर झुकाएर भित्रिई।
नवीन केही नबोली पछाडि हट्यो,
टेबलको चिया त्यत्तिकै थियो, चिसिएको, तर बाँकी।
नविताले त्यो चिया उठाइन्, सुनिने स्वरमा सोधिन्, “तताउनुहुन्न?”
नवीनको आँखा रसाएको थियो– शब्दले होइन, स्पर्शले जवाफ दियो।
चिया तताउन सुरु भयो। चिसिएको चन्द्रमा पनि विस्तारै गोलो हुँदै गयो। आधा होइन, पूरै अनुहारसहित।
एक पटक फेरि… घर उज्यालिँदै थियो।
❀❀❀
नेपाली भाषा साहित्यलाई माया गरेर यहाँसम्म आइ, यहाँ प्रकाशित लेख/रचनाहरू पढिदिनु भएकोमा तपाईँलाई धेरै धेरै धन्यवाद। तपाईँले भर्खरै माथि पढेको लेख/रचना कस्तो लाग्यो कमेन्ट बक्समा आफ्नो प्रतिक्रिया राख्न सक्नु हुनेछ। आफ्नो मनमा लागेको प्रतिक्रिया राख्न तपाईँ स्वतन्त्र हुनुहुन्छ। यदि तपाईँ पनि नेपाली भाषा साहित्यमा कलम चलाउनु हुन्छ भने आफ्नो छोटो परिचय र एक प्रति अनुहार चिनिने तस्बिर सहित आफ्ना लेख/रचनाहरू हामीलाई hamrokathaghar@gmail.com मा पठाउन सक्नु हुनेछ। अन्य कुनै पनि जानकारीका लागि +९१८७३८०९३५७३ नम्बरमा ह्वाट्सएप गर्न सक्नु हुनेछ। धन्यवाद । नोट: यहाँ प्रकाशित कुनै पनि लेख/रचनाहरू लेखकको वा 'हाम्रो कथा घर' को अनुमति बिना कुनै पनि माध्यमबाट प्रकाशन प्रसारण गर्न पाइने छैन । अन्यथा, यस्तो गरिएको पाएमा प्रचलित कानुन बमोजिम कारबाही गरिने जानकारी गराउँदछौ।
