लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क: १८ | नन्दलाल आचार्य | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट रञ्जुश्री पराजुलीको ‘भागा भाग’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

रञ्जुश्री पराजुलीको ‘भागा भाग’ लघुकथा सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले नारीजीवनमा विद्यमान संरचनागत विभेद, असमानता र अन्यायलाई कलात्मक तरिकाले उद्घाटन गर्ने सशक्त सन्देशमूलक कथा हो। भूकम्पजस्तो प्राकृतिक प्रकोपलाई माध्यम बनाएर लघुकथाकारले समाजभित्र गहिरो गरी गढिएका लैङ्गिक असमानताको जरा उजागर गरेकी छिन्। यस आलेखमा हामी कथाको सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट शल्यक्रिया गर्नेछौँ, जसमा प्रस्तुत लघुकथाको शक्ति, कमजोरी र सन्देशलाई विश्लेषण गर्दै सम्पूर्ण समाजका लागि यसको महत्त्व स्पष्ट पारिनेछ।

१. सामाजिक यथार्थको उद्घाटन

सामाजिक यथार्थवादी साहित्यले वर्ग, जात, लिङ्ग, असमानता र दमनलाई कथा वा पात्रमार्फत उजागर गर्छ। ‘भागा भाग’ मा देखाइएको गाउँ नेपाली ग्रामीण समाजको ठोस प्रतिरूप हो, जहाँ नारीहरू भौतिक मात्र होइन, सांस्कृतिक, परम्परागत र संरचनागत बन्धनमा जकडिएका छन्।

कतिपय परिवारमा नारीलाई घरबाहिर निस्कन निषेध गरिएको छ। छोरीलाई “अरूको घर जाने जात” र छोरालाई “धनको बोट” ठान्ने सोच विद्यमान छ।
खानपान, शिक्षा, अधिकारमा विभेद छ। आमाले समेत आफ्नै छोरीमाथि भेदभाव गर्नुपर्ने मानसिकता देखिएको छ।

यी तत्त्वहरूले लघुकथा केवल एउटा घटना नभई समग्र समाजमा विद्यमान कठोर यथार्थलाई चित्रण गर्छ।

२. भूकम्प – प्रतीक र यथार्थ

लघुकथामा भूकम्प आकस्मिक प्रकोप मात्र होइन, सामाजिक संरचना भत्काउने एउटा शक्तिशाली प्रतीकका रूपमा आएको छ।

प्राकृतिक कम्पनले झुपडी ढाल्छ, तर नारीलाई शताब्दीयौँदेखि थिचिरहेको पुरुषसत्तात्मक संरचनाले अझ गहिरो चपेटामा पार्छ।

“नारीको आर्तनाद सुन्ने कोही भएन” भन्ने वाक्य सामाजिक बहिरोपनको प्रत्यक्ष प्रमाण हो।

यसरी भूकम्पले केवल भौतिक संरचना होइन, सामाजिक संरचनाको कठोरता र असमानतालाई पनि उजागर गर्छ।

३. वर्ग र लिङ्गीय विभेद

कथाले वर्गीय गरिबी र लिङ्गीय दमनलाई समानान्तर रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। गाउँ गरिब छ, झुपडीहरू कच्ची छन्। गरिबीले शिक्षा, स्वास्थ्य, अधिकार सबैलाई प्रभावित पारेको छ। तर गरिबीभित्र पनि पुरुष र महिलाबीचको भेदभाव अझ प्रखर छ।

पुरुष कमाउँछ, खान्छ, अधिकार जमाउँछ; महिला भने बाँच्न पनि अरूको इजाजतमा निर्भर हुनुपर्छ। भूकम्पले घर भत्काउँछ, तर समाजले महिलाको आवाज समेत भत्काइदिन्छ।

४. नारी आवाजको मौनता

लघुकथाको सबैभन्दा मार्मिक पक्ष हो – नारीको आवाज सुन्ने कोही छैन।

“बचाऊ, बचाऊ !” भन्ने चिच्याहट कुनै अर्थहीन प्रतिध्वनिमा हरायो। पुरुषहरू छोरालाई बचाउन तत्पर भए, तर छोरी, आमा, पत्नी, दिदी, बहिनीको नाम लिने कोही भएन।

यस मौनताले नारीको अस्तित्व नै द्वितीय दर्जाको वस्तुमा सीमित भएको यथार्थलाई प्रकट गर्छ।

५. लघुकथाको गहन पक्ष

क) सुरुवात: “आयो, आयो ! फेरि हल्लायो !!” भन्ने आकस्मिक उद्घोषले पाठकलाई तत्कालै घटनामा तानी ल्याउँछ।

ख) वर्णन: छोटा-छोटा वाक्यहरूले गति र तीव्रतालाई बढाएको छ।

ग) यथार्थ: जीवन्त चित्रणले लघुकथालाई यथार्थसँग गाँस्छ।

घ) सन्देश: अन्तिम वाक्यले सम्पूर्ण कथाको गहिरो अर्थ खोलेर समाजलाई प्रश्न गर्छ।

६. कमजोरी र सुधारका सम्भावना

यद्यपि लघुकथा सशक्त भए पनि, केही पक्ष अझ परिमार्जन गर्न सकिन्छ।

क) पात्र निर्माण: ‘सरिन’ को उल्लेख भए पनि उसले कथामा खास भूमिका खेलेको छैन। उसको दृष्टिकोण वा अनुभवलाई बढाएर कथालाई अझ गहन बनाउन सकिन्थ्यो।

ख) समाधान पक्ष: कथा केवल पीडा चित्रणमा केन्द्रित छ, तर सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले समाधान वा प्रतिरोधको सङ्केत पनि दिन सक्थ्यो।

ग) प्रविधि र भाषा: कतै कतै विवरणात्मक शैलीले कथा अलि रिपोर्टजस्तो देखिन्छ। प्रतीकात्मकता अझ बढाइएमा कथा अझ कलात्मक हुन्थ्यो।

७. सामाजिक यथार्थवादी महत्त्व

‘भागा भाग’ केवल भूकम्पको लघुकथा होइन, सामाजिक भूकम्पको उद्घोष हो: यसले देखाउँछ-

नारीलाई द्वितीय दर्जामा राख्ने समाज प्रकोपका बेला अझ क्रूर हुन्छ। गरिबी, अज्ञानता र पुरुषसत्तात्मक सोचले मिलेर महिलाको अस्तित्वलाई सङ्कटग्रस्त बनाउँछ।
आवाज उठाउने शक्ति नारीभित्रै जागृत हुनुपर्ने आवश्यकता प्रखर रूपमा प्रस्तुत हुन्छ।

८. निष्कर्ष

सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट ‘भागा भाग’ नेपाली ग्रामीण समाजको वास्तविक चित्र हो। यो कथा केवल प्राकृतिक प्रकोपबारे होइन, सदियौँदेखि प्रचलित मानसिकता, संस्कार र अन्यायबारे हो। महिलाको पीडालाई कलात्मक तरिकाले उद्घाटन गर्दै यो लघुकथा सामाजिक चेतना जगाउने शक्तिशाली साहित्य बनेको छ।

अन्त्यमा रञ्जुश्रीको ‘भागा भाग’ लघुकथा पढेपछि मलाई भन्न मन लागेको छ: “भूकम्पले घर मात्र ढाल्दैन, समाजले कान र आँखा बन्द गर्दा नारीको सम्पूर्ण अस्तित्व ढालिन्छ।”

यसरी ‘भागा भाग’ को शल्यक्रिया गर्दा देखिन्छ कि यो कथा नेपाली समाजको दर्पण हो, जसले हामीलाई भूकम्पभन्दा ठूलो कम्पन – मानसिकता परिवर्तनको आवश्यकताको सन्देश दिन्छ।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: मौनता
✒ नन्दलाल आचार्य

“तिमीले सुनेकी छ्यौ? अझै पनि कराइरहेछन् !” सरिनको कान भत्किएको भग्नावशेषको ढुङ्गामुनि दबिएका करुण आवाजतिर तानियो।

अँध्यारो ढुस्स परेको साँझमा भत्किएको गाउँको स्वरूप विचित्र थियो – कुइरो, धुलो, टुहुरा बच्चाहरूको रोदन। जीवन बाँकी भए पनि हावा मृतकहरूको सासझैँ भारी थियो।

रुबीले हात समाउँदै भनिन्, “अब हामी भाग्न सक्दैनौँ, फर्कनुपर्छ। हाम्रै हातले उद्धार गर्नुपर्छ !”

सरिनको मन दुई टुक्रा भयो – एकातिर बाबुले सिकाएको मन्त्र, “छोरालाई बचाऊ, छोरी त अरूको ।” अर्कातिर ढुङ्गामुनि दबिएको आमाको स्वर, “बचाऊ, छोरी पनि त सास फेर्छे नि !”

उनले ढुङ्गा उठाए, रगतम्य हातहरूले दिदीलाई ताने, रुबीसँगै बालिकालाई बाहिर ल्याए।

पहिलो पटक गाउँलेहरू अचम्म मान्दै चुप लागे। सरिन थरथर काँप्दै भनिन्, “आजको कम्पनले मात्र घर भत्काएको होइन, हाम्रो अन्धो संस्कार पनि भत्काइदिएको रहेछ !”

कसैले भन्यो: “भूकम्पले पर्खाल ढाल्छ, तर चेतनाको पर्खाल हामीले आफैँ ढाल्नुपर्छ !”

❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट आर. आर. चौलागाईंको ‘आफ्नो’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

आर. आर. चौलागाईंको ‘आफ्नो’ लघुकथा छोटो, सरस, सहज र दैनन्दिन जीवनका पात्र र परिस्थिति मार्फत समाजमा व्याप्त मानसिकता र सम्बन्धका तहलाई उजागर गर्ने प्रयास हो। सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा यो लघुकथा केवल दुई पात्रबीचको भावनात्मक अन्तरक्रियाको वृत्तान्त मात्रै नभई हाम्रो समाजमा लुकेर बसेको ‘सापटीपन’ (appropriation tendency) र ‘आफ्नोपनको आवरण’ भित्र लुकेको स्वार्थप्रवृत्तिको कलात्मक प्रस्तुति पनि हो।

१. कथाको संरचना र विकास

लघुकथा नायकको पहिलो व्यक्ति दृष्टिकोणबाट अगाडि बढ्छ। एउटी युवती र उसले ‘दाइ’ भनेर सम्बोधन गर्ने पुरुषबीचको सम्पर्क, व्यवहार र सम्बोधन तीन चरणमा विस्तार पाएको छ:

क) पहिलो चरण: विगतदेखि कायम रहेको दाइ-बहिनी सम्बन्धको निरन्तरता, जसमा सम्मान र आत्मीयताको स्वर छ।

ख) दोस्रो चरण: खानपान र आतिथ्य – ‘तपाईं आफ्नै दाइजस्तो लाग्छ’ भन्ने वाक्यसँगै आत्मीयताको आडमा सम्बन्धमा थप निकटता आर्जन हुन्छ।

ग) तेस्रो चरण: उसको घर, मोटरसाइकल, सम्पत्ति आदिलाई पनि ‘आफ्नैजस्तो’ भन्न थाल्नु, जसले नायकलाई शङ्काको छायाँमा फ्याँक्छ।

यी तीन तहहरूले लघुकथामा क्रमशः आत्मीयता – अतिशयता – सन्देहको विकासक्रम खडा गर्छन्, जुन सामाजिक यथार्थवादी लेखनमा आवश्यक पर्ने कारण-परिणामको सम्बन्धलाई सशक्त ढङ्गले देखाउँछ।

२. सामाजिक यथार्थ र विम्ब

यस लघुकथामा ‘आफ्नो’ शब्द मात्र भावनात्मक घनिष्टताको प्रतीक नभई स्वार्थी appropriation को प्रतीक बनेर प्रकट हुन्छ। समाजमा धेरै मानिसले आत्मीयताको आवरण ओढेर अरूको सम्पत्ति, सुखसुविधा वा सत्तामा दाबी गर्ने, आफूलाई ‘आफ्नो’ ठान्ने प्रवृत्ति देखिन्छ।

युवतीले ‘दाइ’ को आदर्श सम्बन्धलाई आधार बनाएर क्रमशः उसको खानपान, मोटरसाइकल, घरसमेत आफ्नैजस्तो भन्ने अभिव्यक्ति दिनु, समाजमा प्रचलित ‘सम्पत्ति–आकाङ्क्षा’ र ‘आफ्नोपनको नाममा अतिक्रमण’ को यथार्थ हो।

नायकको अन्तिम प्रतिक्रियामा “यसैगरी यसले कति जनालाई आफ्नो बनाइसकेकी होली?” ले समाजमा व्याप्त ‘फाइदा लिन सक्ने सम्भावना भए आत्मीयता गाँस्ने’ प्रवृत्तिको यथार्थवादी आलोचना गर्दछ।

यसरी लघुकथा केवल निजी सन्दर्भमा सीमित नभई सामूहिक सामाजिक व्यवहारको घेरामा विस्तार पाएको छ।

३. पात्र र मनोविश्लेषण

क) नायक (दाइ): उसले सुरुमा आत्मीयता र सच्चाइ नै विश्वास गर्दछ। तर क्रमशः व्यवहार र बोलीबीचको अस्वाभाविक पुनरावृत्ति देख्दा उसको विश्वास डगमगिन्छ। उसको अन्तिम शङ्का समाजशास्त्रीय चेतना हो।

ख) युवती: सतही रूपमा उसमा ‘आत्मीयता’ देखिन्छ, तर सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले हेर्दा त्यो आत्मीयताको आवरणभित्र ‘स्वामित्वको लोभ’ छ। उसका प्रत्येक कथन – “आफ्नै दाइजस्तो”, “मोटरसाइकल आफ्नैजस्तो”, “घर आफ्नैजस्तो” – यी सबै स्वार्थपोषणको मनोविज्ञानको सूचक हुन्।

यसरी पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक उतारचढावले सामाजिक यथार्थलाई बलियो आधार दिएको छ।

४. कलात्मकता र शिल्प

कथाको भाषा सरल छ, संवादमै कथा विस्तार हुन्छ। पुनरावृत्त शैली – हरेक तहमा ‘आफ्नैजस्तो लाग्छ’ भन्ने प्रयोगले लघुकथालाई रचनात्मक घेराभित्र बाँध्ने कलात्मक उपकरण बनेको छ। तर यही पुनरावृत्तिले पाठकमा क्रमशः बेचैनी र सन्देह जगाउँछ, जुन यथार्थवादी साहित्यको मूल उद्देश्य हो। यसले सामाजिक सत्यको उद्घाटन गरेको छ।

लघुकथाको अन्त्य ओपन-एन्डेड छ। नायकको मनमा उब्जिएको शङ्का पाठकलाई समाजबारे सोच्न बाध्य पार्छ। यही खुलापन सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिकोणमा महत्त्वपूर्ण छ, किनकि यथार्थ कहिल्यै पूर्ण हुँदैन, प्रश्नमै रहिरहन्छ।

५. सामाजिक सन्देश

यस लघुकथाले समाजमा आत्मीयताको नाममा भइरहेको भावनात्मक शोषण र आत्मीयताको मुखुण्डोभित्र लुकेको ‘स्वार्थी appropriation’ को प्रवृत्ति देखाउँछ। हाम्रो समाजमा ‘आफ्नोपन’ भन्ने शब्द धेरै पटक पवित्र सम्बन्धको रूपमा प्रयोग हुन्छ, तर त्यसकै आडमा हुने अतिक्रमण, लुट र लाभको मनोवृत्ति वास्तविक यथार्थ हो।

६. समालोचनात्मक टिप्पणी

क) सबल पक्ष:

समाजको यथार्थलाई छोटो र सरल लघुकथामा सशक्त ढङ्गले उतारिएको छ। संवाद प्रधानता, पुनरावृत्ति र अन्तिम प्रश्नले कथालाई गहिरो बनाएको छ। आत्मीयता र स्वार्थबीचको द्वन्द्व कलात्मक रूपमा प्रकट छ।

ख) दुर्बल पक्ष:

पात्रको पृष्ठभूमि र सामाजिक परिवेशमा अझ विस्तृत सङ्केत भए लघुकथा अझै जीवन्त हुन सक्थ्यो। युवतीको मनोविज्ञान वा सामाजिक दबाबलाई पनि सूक्ष्मतापूर्वक देखाउन सकिएको भए यथार्थवादी आयाम थप गहिरो हुन्थ्यो।

७. निष्कर्ष

सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा चौलागाईंको ‘आफ्नो’ लघुकथा केवल दुई पात्रको व्यक्तिगत सम्बन्ध नभई हाम्रो समाजमा प्रचलित आत्मीयताको आवरणभित्र लुकेको स्वार्थ, सम्पत्तिप्रतिको लोभ र सम्बन्ध-शोषणको प्रवृत्ति देखाउने कलात्मक दर्पण हो। यसले पाठकलाई सतही आत्मीयता र वास्तविक निहितार्थबीचको अन्तर बुझ्न बाध्य पार्छ। यही चेतना नै सामाजिक यथार्थवादी साहित्यको मूल ध्येय हो।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: सङ्केत
✒ नन्दलाल आचार्य

“दाइ, के तपाईंलाई कहिल्यै लाग्दैन: कसैले आफ्नै भन्नु भनेको केवल शब्द मात्र होइन?”
मैले मौन हेरेँ, आकाशमा तैरिएका बादलहरू जस्तै अनिश्चित।

“कहिले मोटरसाइकल आफ्नै जस्तो, कहिले घर आफ्नै जस्तो, कहिले तपाईं आफैँ आफ्नै जस्तो…” ऊ निरन्तर मुस्कुराइरही।

मलाई लाग्यो, यो मुस्कानको गहिराइभित्र कतै घनघोर शून्यता लुकेको छ।

“मानिस किन अरूलाई आफ्नै भनी बाँध्छ?” मैले प्रश्न फर्काएँ।

उसको आँखामा झलझलीएर आँसु चम्कियो, आवाज काँप्यो: “किनकि, दाइ, आफैँसँग कहिल्यै आफैँ हुँदैन… त्यसैले म सधैँ अरूमा आफू खोज्छु।”

म स्तब्ध भएँ। अचानक उसको मोबाइल बज्यो, उसले झस्किएर फोन उठाई।
म सुन्न सक्थेँ – उता कसैले मधुर स्वरमा भन्यो: “आज तिमी मेरो आफ्नै सपना हौ…”

त्यस क्षण मलाई प्रस्ट भयो: उसले ‘आफ्नै’ भन्ने प्रत्येक शब्द, उसले हरपल आफैँलाई हराइरहेको सङ्केत मात्र रहेछ।”
❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट राजेश विद्रोहीको ‘विद्रोही प्रेम’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

राजेश विद्रोहीको ‘विद्रोही प्रेम’ लघुकथा सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिकोणले गहिरो मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने विषयवस्तु हो। यो लघुकथा केवल व्यक्तिगत प्रेमको विच्छेद मात्र होइन, जातीय विभेद, सामाजिक संरचनाको कठोरता तथा प्रेम र विद्रोहबीचको अन्तरसङ्घर्षलाई समेटेर आएको कलात्मक प्रस्तुति हो। यसैले यसको समालोचना गर्दा सामाजिक यथार्थवादको प्रमुख आधार – समाजको संरचनात्मक सत्य, वर्गीय तथा जातीय द्वन्द्व अनि मानवीय जीवनका सङ्घर्ष, यी सबैलाई मापनका उपकरण बनाउन जरुरी हुन्छ।

१. कथाको सामाजिक पृष्ठभूमि

कथामा प्रस्तुत पात्र लक्ष्मण र रुबी दुवै प्रेमका साधक हुन्। तर उनीहरूको प्रेमलाई समाजले सहजै स्वीकार्दैन। किनभने यो प्रेम जातीय विभाजनबाट निषेध गरिएको सम्बन्ध हो – दलित र तथाकथित उच्च जातबीचको। सामाजिक यथार्थवादी कोणले यसलाई नेपाली समाजमा गहिरो रूपले जरा गाडेको जातपातीको कठोर भित्ताका रूपमा देख्छ।

नेपाली गाउँमा आज पनि गल्लीमा कानाफूसी, चौतारीमा गाली, आँगनमा धम्की हुने यथार्थ लघुकथाभित्र प्रत्यक्ष झल्किन्छ। त्यसैले यो लघुकथा कुनै कल्पनात्मक भित्तामा होइन, वास्तविक जीवनमै उभिएको छ।

२. पात्रहरूको सङ्घर्ष

लक्ष्मण र रुबी केवल दुई व्यक्ति मात्र होइनन्, उनीहरू एक ऐतिहासिक र सामाजिक द्वन्द्वका प्रतिनिधि पात्र हुन्।

क) लक्ष्मण : श्रमजीवी दलित युवक, जसको प्रेमलाई समाजले अपराधको दर्जा दिन्छ। उसको काँपिएको स्वर समाजले थोपरेको भय र पीडाको प्रतिविम्ब हो।

ख) रुबी : परम्परागत परिवारमा जन्मेकी युवती, जसलाई अन्ततः समाजको दबाबले परदेशी दुल्हासँग बाँधिन्छ।

यी पात्रहरूको मौनता पनि बोल्छ: यो मौनता प्रतिरोधको आवाज हो, जसलाई सामाजिक यथार्थवादले बुझ्न सक्दछ।

३. जातीय विभेद र सामाजिक हिंसा

लघुकथामा उल्लेखित प्रहरीको लाठी, बुबाको कठोर नजर, आमाको आँसु यी केवल प्रतीकात्मक छैनन्, बरु सामाजिक यथार्थका कठोर तथ्य हुन्। यस्ता अवस्था नेपालका कैयौँ अन्तरजातीय प्रेमी जोडीले भोगेका छन्। सामाजिक यथार्थवादी कोणले यसलाई संरचनात्मक हिंसाका रूपमा देख्छ, जहाँ राज्यका संयन्त्रदेखि परिवारसम्म सबैले जातीय पर्खाललाई अटुट राख्न सहयोग गर्छन्।

४. प्रेमको विद्रोही स्वरूप

“प्रेम नै सबैभन्दा ठूलो विद्रोह हो।” भन्ने अन्तिम वाक्य समाजशास्त्रीय दृष्टिले गहिरो सत्य हो। किनभने प्रेमले मानिसलाई बराबरीको दृष्टिले हेर्छ, तर समाजले विभेदको दृष्टिले। त्यसैले जब प्रेमले जातीय विभाजनलाई अस्वीकार गर्छ, त्यसबेला त्यो प्रेम विद्रोह बन्छ। सामाजिक यथार्थवादले यसलाई मानव स्वतन्त्रताको उद्घोषका रूपमा देख्छ।

५. कथा संरचना र कलात्मकता

कथाको सुरुवात एक संवेदनशील संवादबाट हुन्छ: “के तिमीलाई लाग्छ, प्रेमलाई समाजले कहिल्यै जित्छ?”
यो प्रश्न केवल लक्ष्मणको होइन, सम्पूर्ण समाजले उब्जाएको प्रश्न हो। त्यसपछि मौनता, कानाफूसी, हिंसा, आँसु हुँदै अन्ततः आत्महत्यासम्मका घटनाक्रमले लघुकथालाई तीव्र विकास दिन्छ।
अन्तिमतिर आएको गाउँको प्रतिक्रिया – “यो त हाम्रो पापको परिणाम हो।” भन्ने दृष्टि र “प्रेम कहिल्यै हार्दैन” भन्ने प्रतिवादले कथा सामाजिक बहसमा परिणत हुन्छ। यसरी कथाले व्यक्तिगत पीडा र सामूहिक चेतना दुवैलाई जोड्छ।

६. सामाजिक यथार्थवादी विश्लेषण

क) यथार्थको उद्घाटन:
कथाले समाजमा अझै पनि जातीय विभेदको कठोरता विद्यमान छ भन्ने कुरा स्पष्ट गर्छ।

ख) सङ्घर्षको चित्रण:
व्यक्तिगत प्रेम र सामूहिक संरचनाबीचको द्वन्द्वलाई तीव्र र मार्मिक बनाइन्छ।

ग) सन्देशको गहिराइ:
प्रेम स्वतन्त्रताको पर्याय हो, तर जब समाजले बन्धन थोपर्छ, तब त्यो प्रेम आत्मविनाशतिर धकेलिन्छ।

घ) यथार्थ र कलाको संयोजन:
यथार्थवादी आधारलाई कलात्मक संवेदनासँग मिसाएर कथा हृदयस्पर्शी बनेको छ।

७. सबल पक्ष

जातीय विभेदजस्तो सामाजिक यथार्थलाई मार्मिक रूपमा समेटिनु।
संवाद र मौनतामार्फत गहिरो भावनात्मक असर पैदा गर्नु।
अन्तिम वाक्यहरूले पाठकमा विचारोत्तेजक प्रभाव छोड्नु।
सामाजिक बहसलाई कलात्मक कथामा रूपान्तरण गर्नु।

८. दुर्बल पक्ष

आत्महत्या वा मृत्युमा अन्त्य हुनु – यसले कहिलेकाहीँ पात्रलाई दुर्बल प्रतिरोधकर्ताका रूपमा देखाउन सक्छ। सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिकोणले चाहन्छ, पात्रले जीवनमै प्रतिरोध जारी राख्नुपर्छ।

केही घटनाक्रम छोटकरीमा प्रस्तुत भएकाले पाठक अझै गहिरो सङ्घर्ष देख्न चाहन्छन्।

९. निष्कर्ष

राजेश विद्रोहीको ‘विद्रोही प्रेम’ लघुकथा सामाजिक यथार्थवादको सशक्त नमुना हो। यसले देखाउँछ: प्रेम कुनै व्यक्तिगत भावना मात्र होइन, त्यो समाजका विभेदका विरुद्ध उभिएको ऐतिहासिक विद्रोह हो। जातीय अहङ्कार र विभेदले हृदयलाई कैद गर्न खोजे पनि प्रेम आत्मामा बाँचिरहन्छ।

यथार्थमा, लघुकथाको अन्त्यले दुखान्त नतिजा देखाए पनि यसको सन्देश सकारात्मक छ: प्रेम कहिल्यै हार्दैन, हार्छ त विभेद बोकेको समाज। यही दृष्टिबाट यो लघुकथा नेपाली सामाजिक यथार्थवादमा एक महत्त्वपूर्ण योगदान हो।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: राखको फूल
✒ नन्दलाल आचार्य

“तिमी अझै पनि म सम्झिरहेकी छौ, रुबी?” लक्ष्मणको स्वर रातको नदीजस्तो अस्वस्थ थियो। इहलोक परित्याग गरेपछि दुवै पुगेका थिए परलोकमा।

लक्ष्मणको प्रश्न सुनेर रुबी चुप भइन्। मौनमै उनको पीडा फुत्किन्थ्यो।

गाउँ अझै हल्लिन्थ्यो। गल्लीका जिब्रोले आगो उर्लाउँथे, चौतारीका नजरले घाउ बनाउँथे। जातको पर्खाल अझै उस्तै अडिग थियो।

“हामीले त सबथोक गुमाइसकेका छौँ, लक्ष्मण !” रुबीको स्वर खुकुरीझैँ धारिलो थियो।
“तर मुटु? त्यसलाई कसरी बाँध्ने?” लक्ष्मण हाँस्न खोज्यो, तर आँसु आँखा तलतिर ओर्लन आयो।

सन्नाटामा उनका शब्दहरू ठोकिन थाले।
रुबीको नजर परलोकी आकाशमा अडियो: तारा जस्तै टुटेको तर झरेर पनि चम्किरहेको।
लक्ष्मणले हात अघि बढाए, तर दूरीले त्यहीँ रोकेर राख्यो।

“सायद यो समाज कहिल्यै बदलिन्न ।” रुबीले सरासर भनिन्।
“तर प्रेमले बदल्छ, रुबी,” लक्ष्मणले बिस्तारै भन्यो: “किनकि मृत्युले पनि त्यसलाई जित्न सक्दैन।”

त्यस क्षण गाउँभर खबर फैलियो: रुबी र लक्ष्मण एउटै चितामा भस्म भएका रहेछन्।

बुझ्ने मानिसहरू एकापसमा भन्न थाले: “जातले तिनीहरूलाई छुट्यायो, तर राखले उनीहरूलाई एकै फूलमा परिणत गरिदियो।”
❀❀❀