लघुकथामा एक प्रयोग – अङ्क: १२ | हाम्रो कथाघर

☛ हास्यव्यङ्ग्यात्मक दृष्टिले ‘नेता’ लघुकथाको शल्यक्रिया

✒ नन्दलाल आचार्य

समकालीन नेपाली लघुकथा लेखनमा सक्रिय तुलसी पण्डितको ‘नेता’ लघुकथाले नेपाली राजनीति, जनताको जागरुकता र विगतमा दोहोरिने चुनावी ठगीको त्रासद विडम्बनालाई गाईजात्रे हाँसोको रङ मिसाएर प्रस्तुत गरेको छ। कथाको नाम सरल, कथावस्तु सर्वसाधारणको जीवनजस्तै साँचो र प्रस्तुति व्यङ्ग्यात्मक घोचाइको गहिराइमा डुबेको छ।

कथाको सुरुवात हिरण्यलालको एक शब्दमा अडिन्छ– “नर्वे भनेको!” यो एक किसिमको आकस्मिक जिज्ञासा हो, जसले तत्कालै पाठकलाई झस्काउँछ। सायद, सन्दर्भमा त्यो वाक्यले सीधा योगदान नदिए पनि यो अनपेक्षित वाक्यले हास्यको लय सिर्जना गर्न भूमिका खेलेको छ।

लघुकथाको मुख्य मेरुदण्ड भनेको चुनावी भाषण, झुटा वाचा, जनताको सहनशीलता र अन्ततः उकुसमुकुस भएर उठेको विद्रोह हो। विगतका चुनावहरूमा जनताले जुन रूपमा नेताको पछाडि लागे, त्यो दृश्य नेपाली राजनीतिमा बारम्बार दोहोरिएको दृश्य हो। त्यसमा जनताले झुटा वाचाहरूमा पत्याउँछन् र आफ्नै ढाड खियाएर प्रचार गर्छन्। लेखकले यस यथार्थलाई उत्कृष्ट ढङ्गले समेटेका छन्।

नेताले क्रमशः स्वर्ग बनाउने, रोजगारी दिलाउने, पुल-सडक-कृषि योजना ल्याउनेजस्ता वाचा गर्दा पनि श्रोताबाट कुनै ताली नबज्नु लघुकथाको सबैभन्दा प्रभावशाली व्यङ्ग्यात्मक दृश्य हो। यस्तो नीरवता नेपाली जनताको अबको बदलिएको मनोवृत्तिको प्रतीक बनेको छ। लघुकथाले स्पष्ट देखाउँछ- अब जनता लोभमा होइन, अनुभवमा बोल्ने अवस्थामा छन्।

सबैभन्दा रमाइलो पक्ष भनेको जब नेता अन्ततः होटलको खानाको प्रलोभन दिन्छन्, तब पनि जनता मौन रहन्छन्। यो भाग लघुकथाको व्यङ्ग्यको शिखर हो, जहाँ नेपाली समाजमा देखिने “भोकका भरमा बिक्ने मत” पनि अब प्रतिरोधको चरणमा प्रवेश गरेको चित्रण छ।

अन्त्यमा वृद्धको स्वर, “अब तपाईं उचित सजायको भागी हुनुहुन्छ” ले लघुकथालाई पूर्ण परिणतिमा पुर्‍याउँछ। अनि त्यसपछिको जुत्ताको माला र कालो मोसोको ‘सजावट’ले कथाको हाँसोलाई सटिक व्यङ्ग्यमा परिणत गर्छ।

तर आलोचनात्मक दृष्टिकोणले हेर्दा, कथा केही अपेक्षित प्रतीकहरूबाट चलायमान भएको अनुभूत हुन्छ। जुत्ताको माला र कालो मोसोको प्रयोग व्यङ्ग्य लघुकथामा दोहोरिइरहने दृश्य हो। यदि लेखकले सजायको नयाँ र अप्रत्याशित ‘नेपाली’ रूप दिन सकेका भए व्यङ्ग्य अझ धारिलो हुन्थ्यो। यस्तै, ‘नर्वे’ शब्दको सुरुआती प्रयोग र त्यसको प्रसङ्गसँगको मेल पत्तो नलाग्दा त्यो खाली हाँसोको टुक्काझैँ मात्र बनेको छ।

साथै, पात्रहरूको व्यक्तिगत चिनारी नहुनुका बाबजुद, उनीहरू सामूहिक असन्तोषको प्रतिनिधि बनेका छन्, जुन यस शैलीको लघुकथा लेखनमा उपयुक्त हो। भाषाशैलीमा व्यङ्ग्यात्मक खारिएकोपन छ, तर भावात्मक धक्का दिन सक्ने प्रतीक वा वाक्य केही थोरै छन्। एकाध सूक्तिमय वा झटारो दिने वाक्य थपिएको भए प्रभाव अझ बढ्थ्यो।

समग्रमा, ‘नेता’ हाम्रा भोटको इतिहास, विश्वासको अस्थिरता र जनताको बदलिँदो व्यवहारको कार्टुन चित्र हो। यसले गाईजात्राको परम्परा झल्काउँछ, जहाँ मृत्युलाई स्मरण गर्ने यो जात्राले झुटको मृत्युलाई हाँसो र व्यङ्ग्यले सम्झिरहेको छ। लघुकथा सफल छ, तर अझै तीव्र, तिखो र प्रतीकात्मक बनेको भए कालजयी बन्न सक्थ्यो।

☛ हास्यव्यङ्ग्यात्मक दृष्टिले ‘मोबाइल शिक्षा’ लघुकथाको शल्यक्रिया

✒ नन्दलाल आचार्य

शिक्षण पेसामा आबद्ध भएर माध्यमिक प्रथम श्रेणीको शिक्षक भएपछि लघुकथा लेखनमा सक्रियता बढाएका हुन् रामकृपाल महतोले। उनको लघुकथा ‘मोबाइल शिक्षा’ एक स्मार्ट सामाजिक व्यङ्ग्य हो। यसले प्रविधिको नाममा शिक्षामा भइरहेको दिशाविहीन आधुनिकताको हाँस्यपूर्ण रूपमा चित्रण गर्छ। लघुकथा छोटो, मार्मिक, रेखा-चित्रणयुक्त शैलीमा रचिएको छ। यहाँ प्रत्येक पात्र संवादको माध्यमबाट प्रवृत्तिको प्रतिनिधि बनेका छन्।

लघुकथाको प्रारम्भिक दृश्य नै अत्यन्त व्यङ्ग्यात्मक छ। विद्यालयको गेटमा टाँगिएको बोर्ड “शिक्षा, सूचना र सेल्फी मन्त्रालय”। यी तीन शब्दले शिक्षा मन्त्रालयको वास्तविक हुलिया नापिदिएको अनुभूति हुन्छ। शिक्षा अब पाठशालामा नभई प्रदर्शनशालामा बदलिएको छ भन्ने कुरालाई लेखकले एउटै वाक्यमा बुझाइदिन्छन्।

मन्त्रीको प्रवेश, हातमा चम्किलो मोबाइल र अनुहारमा ‘डिजिटल जोश’ एक परिपक्व नेताको कार्टुन तस्बिरजस्तै लाग्छ। भाषणमार्फत उनी विद्यार्थीलाई ल्यापटप, मोबाइल र टिकटकमार्फत पढाउने ‘उपलब्धि’ सुनाउँछन्। यहाँ हास्य दुई तहमा काम गर्छ- पहिलो, सरकारको प्रविधिप्रतिको लत; दोस्रो, प्रविधिलाई ज्ञानको सार्थक विकल्प ठान्ने भ्रम।

प्रधानाध्यापक र शिक्षकको संवाद, विशेष गरी “अब त किताब होइन, क्लिपबाट आउँछ होला ज्ञान!” र “गणित पनि ह्यासट्यागबाट पढाइने दिन टाढा छैन!” जस्ता वाक्यहरूले नेपाली शिक्षा प्रणालीमा व्यापक फैलिएको ‘डिजिटल सस्तोपन’ लाई घोचपेच गर्छन्।

नरेन्द्र नामक विद्यार्थीको संवाद, “साइन्सको होमवर्कमा आज रिल बनाउने अभ्यास छ!” ले बालबुद्धिमा प्रविधिको अनुपयुक्त उपयोगलाई केलाउँछ। विद्यार्थी अब खोजी, मनन र अभ्यासमा होइन, एप्स र भिडियो प्रभावमा शिक्षित हुँदैछन्। उनले “मोबाइल पास, तर जीवन फेल!” भन्ने वाक्यमा लघुकथाको निचोड निकालिदिएका छन्। शिक्षा अब परिणाम होइन, सजावट बन्दैछ।

लघुकथाको क्लाइम्याक्समा आएको “वाइफाइ हरायो!” भन्ने विद्यार्थीको चिच्याहट र त्यसमा प्रधानाध्यापकको उत्तर “वाइफाइ होइन बाबु, दिशाबोध हराएको हो!” एक प्रहारजस्तो लाग्छ। यो संवादले सम्पूर्ण कथालाई एक शक्तिशाली अन्त्यमा पुर्‍याउँछ, जसले पाठकलाई हास्यको रङमा पोल्ने व्यङ्ग्यको तातो छडी दिएको छ।

शैलीगत रूपमा कथा सफल छ। संवादमै कथा बग्छ, वर्णन न्यून छ, तर दृश्य स्पष्ट छन्। हास्य, व्यङ्ग्य र विडम्बनाको तालमेल एक लयमा बगिरहेको छ। पात्रहरू- मन्त्री, प्रधानाध्यापक, शिक्षक र विद्यार्थी सबै परिपक्व व्यङ्ग्यका प्रतिनिधि पात्र बनेका छन्।

तर आलोचनात्मक दृष्टिले हेर्दा, कथा गहिरो व्यङ्ग्य भए पनि, पुरानै शैलीका प्रतीकहरूमा अडिएको छ- मोबाइल, टिकटक, वाइफाइ। यदि लेखकले एकाध नयाँ प्रविधि वा भाषाशैलीका प्रवृत्तिलाई उधिनेका भए (जस्तै: एआई होमवर्क, फेक सर्टिफिकेट, वा मेटाभर्स स्कुलजस्ता कल्पनाशीलता) व्यङ्ग्यको उचाइ अझ फराकिलो हुन्थ्यो। यस्तै, शिक्षा मन्त्रालयको पात्र मन्त्रीलाई अलि बढी भाषिक उत्कृष्टता दिइएको भए व्यङ्ग्यात्मक कटाक्ष अझ गहिरिने सम्भावना थियो।

यद्यपि, यस्ता सामान्य सीमाबद्धता हुँदाहुँदै पनि लघुकथाले समकालीन शिक्षाको घनघोर टेक्नो-सञ्चार अन्योललाई सशक्त हास्य शैलीमा उधिनेको छ। कथा पढ्दा पाठक हाँस्छ, फेरि एक छिनमै सोच्न थाल्छ, यही नै व्यङ्ग्यको सफलताको लक्षण हो।

निष्कर्ष
‘मोबाइल शिक्षा’ गाईजात्रा शैलीमा लेखिएको डिजिटल युगको शिक्षाको व्यङ्ग्यचित्र हो। हाँसो छ, चोट छ, सन्देश गहिरो छ। कथाले प्रविधिप्रतिको अन्धभक्तिमा प्रश्न गर्छ, अनि भन्छ- ‘सीपबिना स्क्रिन, ज्ञान होइन दृश्यविलास हो।’ लेखकको कलम सजीव छ, व्यङ्ग्य झटारो हो।

☛ हास्यव्यङ्ग्यात्मक दृष्टिले ‘क्रान्ति’ लघुकथाको शल्यक्रिया

✒ नन्दलाल आचार्य

समकालीन यौन आख्यान लेखनमा चर्चित सर्जक अञ्जु शर्माको ‘क्रान्ति’ लघुकथाले गाईजात्रालाई राजनीतिक, न्यायिक र प्रशासनिक सन्दर्भमा सशक्त व्यङ्ग्यको मञ्च बनाउँदै ‘क्रान्ति’को रूपमै पुनः कल्पना गरेको छ। कथा हास्यको गहिराइमा गम्भीर सन्देश बगाउँछ, तर शैली भने व्यङ्ग्यात्मक उचाइ र प्रतीकात्मक प्रभावबीच उतारचढावमा छ।

लघुकथाको उद्घाटन संवाद अत्यन्तै शक्तिशाली छ- “कालोमोसो दलौँ, जुत्ताको माला पनि लगाऔँ!” भन्ने आक्रोश युवाको जनविद्रोही चेतनाको उद्घोष हो। तर यही लाइनले कथाको शैलीलाई अझ धेरै खुला व्यङ्ग्यको जगमा टिकाउने अपेक्षा गरिन्छ। अगाडिका वाक्यहरू यथार्थ चित्रण छन्, तर केही सामान्य र पुनरुक्त शैलीमा प्रस्तुत भएका छन्। “देशका उच्च पदस्थ कर्मचारी, नेता र न्यायाधिकारी” भन्ने वाक्यले आरोपित पात्रहरूको पहिचान स्पष्ट गर्छ, तर भाषिक रूपमा औपचारिक र पत्रकारीय झुकाव बोकेको छ, जसले व्यङ्ग्यीय तीखोपन अलि शान्त बनाउँछ।

कथाको प्रगतिशील भावना यिनै पात्रहरू ‘भक्षक हुन्’ भन्ने भनाइबाट पुनः शिखरतिर जान्छ। भ्रष्टाचार, बलात्कार, तस्करीजस्ता ‘गम्भीर सामाजिक विसङ्गति’हरूलाई समेटेर लघुकथाले एउटा आवाज दिन खोजेको छ, तर सबै शब्द यथासम्भव प्रयोग भएपछि लघुकथा अलि घोषणामूलक हुन पुगेको छ।

हास्यव्यङ्ग्यको कला भनेको देखाउनु हो, भन्नु होइन। यस कथामा केही अंशमा त्यो ‘भनाइ’ हाबी भएको देखिन्छ। उदाहरणका लागि, “देशमा हुने गरेका भ्रष्टाचार…” भन्ने वाक्य पत्रकारितासुलभ विवरणझैँ लाग्छ, कथात्मक संवादभन्दा बढी प्रतिवेदनजस्तो।

तर सबै कमजोरीमाथि चढेर आएको प्रसङ्ग भनेको- “हामीले ठूलो ब्यानरमा कालोमोसो पोतेर अनुहार नचिनिने तर नाम मात्र देखिने गरी बजार परिक्रमा गराउन थाल्यौँ।” यही दृश्य नै लघुकथाको प्रभावशाली व्यङ्ग्य दृश्य हो। जहाँ पात्रहरूको मुहार लुकाएर नाम मात्र देखाउने शैलीमा पाप त लुकेको, पापकर्मीको नाम भने प्रकट भन्दै व्यङ्ग्यले सशक्त चोट पुर्‍याउँछ। यो सटिक छ, बलियो छ, अनि प्रतीकात्मक अर्थले भरिएको छ।

त्यसपछि आएको वृद्ध समाजसेवी पात्र लघुकथाको टर्निङ प्वाइन्ट हो। “यो गाईजात्राको दिनमा पाइने स्वतन्त्रता जोगाउन अझै पनि क्रान्तिको खाँचो छ!” भन्ने संवादले हास्यलाई गम्भीरतातर्फ मोड्छ। यहाँ व्यङ्ग्यले शिखर चुम्छ, अनि पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ। गाईजात्रा अब हाँसोको होइन, सत्य बोल्न पाउने ‘एक दिनको लोकतन्त्र’ बनेको छ।

अन्तिम वाक्य “उहाँको स्वरमा चेत थियो, हाम्रो हिम्मतमा गति” लयात्मक छ, प्रतीकात्मक छ, तर एकैसाथ केही घोषणात्मक पनि लाग्छ। यस्ता वाक्यमा भाषा झनै कसेर लघुकथालाई सूक्तिपरक निष्कर्षमा पुर्‍याउन सकिन्थ्यो।

सारांशमा:
‘क्रान्ति’ गाईजात्रालाई भाषिक, वैचारिक र राजनीतिक क्रान्तिको प्रतीक बनाउने सार्थक प्रयास हो। हास्यको पृष्ठभूमिमा रहेको क्रोध, निराशा र व्यङ्ग्यलाई लघुकथाकारले समेटेकी छन्। तर कतिपय वाक्यमा व्यङ्ग्यको साटो नारा हाबी भएकोले कलात्मक चोट कम महसुस हुन्छ। यदि संवादहरू अझै मार्मिक, पात्रगत भाषाशैलीअनुसार वैविध्यपूर्ण, अनि अन्त्य अझ सूक्तिपरक शैलीमा हुने हो भने यो कथा व्यङ्ग्य साहित्यमा झनै दह्रो बन्छ।

निष्कर्ष:
लघुकथाले भन्छ, अब गाईजात्रा हाँस्ने होइन, लाजले अनुहार छोपेर क्रान्तिको मुख हेर्ने दिन हो। क्रान्तिको घोषणा माइकबाट होइन, ब्यानरमा पोतिएको कालो रङले हुन्छ। यही शक्ति हो कथाको व्यङ्ग्य, जसले पाठकलाई हाँस्दै सोच्न बाध्य बनाउँछ।