लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क – १६ | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ इन्द्रकुमार श्रेष्ठ सरितको ‘टेलिफोन’ लघुकथामा युगीन चेतना
✒ नन्दलाल आचार्य

इन्द्रकुमार श्रेष्ठ सरितको ‘टेलिफोन’ पढ्दा पहिलो अनुभूति यही आउँछ कि सानो देखिने दैनिक जीवनका दृश्यहरू पनि कसरी समाज, समय र मानवीय चेतनाको गहिरो चित्रण बन्न सक्छन्। लघुकथा बाह्य रूपमा सामान्य देखिए पनि भित्री तहमा यसले युगको यथार्थ, मानवीय सम्बन्धको बिग्रँदो स्वरूप र संस्थागत असजिलोपनसम्मलाई उजागर गरेको छ।

कथाको प्रारम्भ साधारण छ: म पात्र रिसेप्सनमा फोन गर्न पंक्तिमा उभिएको छ, अनि पहिलो व्यक्तिको फोन वार्तालाप सुनिरहेको छ। सामान्य कार्यालयको एक दृश्य हो यो, तर युगीन दृष्टिले हेर्दा, यो नेपालको कार्यालय प्रणाली, कर्मचारीबीचको असहजता, अनि व्यवस्थाको कमजोर आधारभूत सुविधा— यी सबैको आलोचनात्मक व्यङ्ग्य बनेर प्रस्तुत हुन्छ। आज पनि ठूला कार्यालयहरूमा कर्मचारीलाई सहज सुविधा नभएर लाममा बस्नुपर्ने अवस्था सर्वत्र देखिन्छ। यसैले यस लघुकथाले आजको ‘व्यवस्था’ प्रतिको तीतो यथार्थ बोलेको छ।

तर, कथा मात्र प्रशासनिक कमीमा सीमित छैन। असली घटनाक्रम त फोन वार्तामा छ। एक व्यक्तिको व्यक्तिगत, लटपटिएको र प्रायः लुकेर हुने यौनसन्दर्भ मिसिएको संवादलाई कथाकारले व्यङ्ग्यमय रूपमा उतारेका छन्। “फूल चुस्ने,” “फूलबारी,” “कृष्ण भएर हिँड्ने” जस्ता रूपकहरूले पुरुष मानसिकता, इन्द्रियकेन्द्रित चेत र सम्बन्धप्रतिको असमान दृष्टिको व्याख्या गर्छ। युगीन चेतनाले यहाँ दुई पक्ष देखाउँछ:
१) समाजमा शिक्षक वा शिक्षित भनिने वर्ग पनि चरित्रगत रूपमा स्वच्छ छैनन्।
२) महिलालाई ‘फूल’, ‘चासनी’, ‘ललिपप’ भन्ने वाक्यांशले केवल उपभोग्य वस्तुका रूपमा हेर्ने दृष्टि अझै हराएको छैन।

यसले तत्कालीन समाजमा मात्र नभई अहिले पनि विद्यमान लैङ्गिक असमानताको छायाँ खोतल्छ।

मलाई व्यक्तिगत अनुभूति यसरी हुन्छ कि, यस्तै फोन वार्ता सुन्नुपर्‍यो भने मेरो भित्री असहजता कस्तो हुँदो हो? कार्यालयको सार्वजनिक फोन, जसले सबैले सुनिरहने ठाउँमा निजी सम्बन्ध र यौनसन्दर्भ मिसाइएका कुरा गर्नु, यसले व्यक्तिगत मर्यादाको सीमारेखा नै तोडिदिन्छ। कथाकारले त्यस असहजतालाई “वाल्ल पर्नु” शब्द प्रयोग गरेर मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। म आफैँलाई पनि यस्तै अनुभव भइसकेको छ। लामो बसमा वा सार्वजनिक स्थलमा अनावश्यक व्यक्तिगत फोन वार्ता सुन्न बाध्य हुँदा, त्यो केवल ‘गोसिप’ होइन, एक किसिमको ‘मानसिक प्रदूषण’ जस्तो लाग्छ।

त्यसैगरी, रिसेप्सनिस्ट मैयाँ आफ्नो ध्यान ‘मनोरमा’ को विशेषाङ्कमा केन्द्रित भएको चित्रणले अर्को युगीन चेतनालाई बोलाउँछ। कार्यालयमा आधिकारिक कामभन्दा निजी संसार— डिजाइन, मनोरञ्जन, फेसन आदिमा बढी तल्लीन हुने कर्मचारीहरूको मानसिकता यहाँ देखिन्छ। यसले कार्यक्षेत्रमा जिम्मेवारीभन्दा व्यक्तिगत स्वार्थ र मनोरञ्जनलाई प्राथमिकता दिने संस्कृतिलाई व्यङ्ग्यात्मक रूपमा उदाङ्गो बनाएको छ।

यस लघुकथाको महत्त्वपूर्ण युगीन सन्देश के हो भने सार्वजनिक स्थान, सार्वजनिक सम्पत्ति (फोन) र सार्वजनिक जिम्मेवारी (कार्यालय) लाई हामीले निजी प्रयोग, निजी स्वार्थ र निजी सम्बन्धमा तान्छौँ। यही चरित्रगत कमजोरी नै हाम्रो सामाजिक चेतनाको रोग हो।

समयको सन्दर्भमा यो कथा २०४०/५० को दशकतिरको परिवेशमा आधारित रहे पनि, अहिले समेत उत्तिकै सान्दर्भिक छ। अहिले मोबाइल र इन्टरनेट युग छ, तर फोन संस्कृतिको विकृति अझ गहिरो छ। सार्वजनिक ठाउँमा हिजोझैँ आज पनि निजी गोपनीयता हराएको छ, केवल स्वरूप मात्र बदलिएको छ। हिजो रिसेप्सन काउन्टरमा लाजमर्दो कुराहरू सुनिन्थे, आज सार्वजनिक बस, मेट्रो वा टिकट काउन्टरमा मोबाइलमा ठ्याक्कै त्यस्तै कुराहरू सुन्न बाध्य हुनुपर्छ।

यसरी हेर्दा, टेलिफोन केवल एउटा व्यक्तिगत संवाद होइन, समाज र समयको गहिरो परिघटना हो। यसले देखाउँछ:

• कार्यालयको संरचना कस्तो अव्यवस्थित थियो/छ।
• शिक्षित भनिएका मानिसहरूको चरित्र कस्तो दोहोरो थियो/छ।
• महिलाप्रतिको दृष्टिकोण अझै पनि वस्तुकरणतिर झुकेको थियो/छ।
• सार्वजनिक क्षेत्र र निजी जीवनको सीमारेखा अझै खुइलिएको छ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, यो लघुकथाले साधारण फोन वार्ताबाट समाजको बीभत्स यथार्थ उदाङ्गो पारेको छ। म पाठकका रूपमा कथाभित्र ‘म’ पात्रझैँ असहज, तर सोच्न बाध्य हुन्छु। युगीन चेतनाले मलाई भन्दछ: समय बदलिन्छ, तर मानिसको चेत अझै परिवर्तन भएको छैन।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: अर्को टेलिफोन
✒ नन्दलाल आचार्य

“हेलो! तँ नि आज पनि फूलमै गाभिएर बसिस्?” आजको पहिलो मान्छेले थप्यो, “हेर यार, फूल सुक्छन् तर काँडा त अझै हरियै रहन्छन् है।”

रिसेप्सनको भीड फेरि उस्तै छ। आज म तेस्रो नम्बरमा छु। फोन समात्ने पहिलो मान्छेको संवादले रिसेप्सनिस्ट मैयाँले हाँसो थाम्न सकेकी छैनन्। दोस्रोको पालोमा ऊ भर्खरै काममा आएझैँ अनुहारसहित टेलिफोनमा झुन्डिन्छ।

“अनि, तिमीलाई लाग्छ फूल चुस्दा रस मात्र आउँछ? कहिलेकाहीँ काँडाले रगत पनि निकाल्छ है। त्यो सङ्गीत शिक्षकलाई भनिदेऊ, सबै स्वर मधुरो हुँदैनन्, कतिपय त प्वाल परेका हुन्छन्।”

मैले सुन्दै गर्दा रिसेप्सनिस्ट ठाडै टाउको उठाएर मलाई हेर्छिन्— अद्भुत आँखाले। जस्तो लाग्छ, ती आँखामा ‘मनोरमा’ को साटो सिधै कुनै पुरानो गजलका हरफहरू बुनिरहेका छन्।

“के भनिस्? म तद? होइन, म त फूल होइन, मैले त काँडालाई नै रोजेको हुँ। फूल धेरैजना चोर्छन्, काँडा भने आफूले मात्र समात्न सकिन्छ।”

मैले सुनेको अन्तिम वाक्य यही थियो।
म फर्केर रिसेप्सनिस्टलाई हेर्छु। उनी मुस्कुराउँदै भन्छिन्, “हेर्नुस् न सर, अबको पालो तपाईंको होइन, काँडाको रे!”
❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सुरेशकुमार पाण्डेको ‘गुण्डा राज’ लघुकथाको युगीन चेतना
✒ नन्दलाल आचार्य

सुरेशकुमार पाण्डेले प्रस्तुत गरेको ‘गुण्डा राज’ एउटा दह्रिलो लघुकथा हो, जसले आजको युगीन यथार्थलाई छोटकरीमा, तर गहिराइमा उजागर गर्छ। यसमा पात्र रघु केवल एउटा व्यक्ति होइन, बरु एउटा प्रतीक हो— सत्ता र शक्तिको नशाले अन्धो बनेको, जनताको विश्वासमाथि खेलबाड गर्ने, अपराधलाई ढाकछोप गर्ने र आफूलाई सर्वशक्तिमान ठान्ने यथार्थ राजनीतिज्ञ वा सत्ताधारीको प्रतिनिधि। पत्रकार, लुमा, अनि भीड भने जाग्रत युगको आवाज हुन्, जसले सत्य उजागर गर्ने आँट गर्छन्।

लघुकथाको सुरुमा पत्रकार र रघुबीचको संवाद निकै महत्त्वपूर्ण छ। पत्रकारले “हजुरबाट गल्ती भएकै छ” भन्ने वाक्य उच्चारण गर्दा रघुको अनुहारमा आउने रुखोपन, धम्की र अहङ्कार वास्तवमै हाम्रो समाजका धेरै नेता वा अपराधी-सत्ताधारीहरूको व्यवहारसँग मेल खान्छ। प्रश्न उठाउनेलाई ‘डर लाग्छ?’ भनेर उल्टै हकार्ने मानसिकता नै गुण्डा संस्कृतिको आधार हो।

यस लघुकथाले मलाई आफ्नै जीवनका धेरै क्षणहरू सम्झाइदियो। समाचारमा मैले प्रायः हेर्दै आएका दृश्यहरू, जहाँ पत्रकारले प्रश्न गर्दा नेताहरू असहज हुने, प्रहरीलाई आदेश दिने, जनतालाई धम्क्याउने वा अपराधको प्रमाणलाई मेट्ने प्रयास गर्ने, त्यो यथार्थ यही लघुकथामा सजीव भएको छ। जब रघुले पत्रकारलाई हकार्दै “उजुरी गर, प्रहरी कार्यालयमा गएर!” भन्छ, म तत्काल सोच्न बाध्य हुन्छु: प्रहरी त यिनै व्यक्तिका हातमा कठपुतलीझैँ किन नबनेका होलान्? युगले दिएको यथार्थ नै हो, प्रहरी कार्यालय जनताको ढाल होइन, ठूला मान्छेहरूको छाता बन्न पुगेको।

तर कथा यहीँ आएर रोकिँदैन। यहाँ एउटा नयाँ युगीन चेतनाको झिल्को देखिन्छ— लुमाजस्तो पात्रमा। ऊ पत्रकार मात्र होइन, प्रविधिको युगकी प्रतिनिधि हो। मोबाइल र क्यामेराको संसारले गुण्डा राजको ढाकछोप गर्ने खेल अब सजिलो छैन भन्ने कुरा लघुकथाले बताउँछ। लुमाले लुकेर खिचेको भिडियो लाइभ हुन्छ, जसले अपराधलाई तात्कालिक रूपमा जनतासामु ल्याइदिन्छ। यहाँ म आफ्नै सामाजिक सञ्जालको प्रयोग सम्झन्छु— आज एउटा भिडियोले हजारौँ मानिसलाई सजिलै जगाउँछ, सत्ताको पर्दा च्यातिदिन्छ।

लघुकथाको उत्कर्षमा जनता सडकमा आउँछन्। “अपराधी मन्त्री मुर्दाबाद! हत्यारालाई कारबाही हुनैपर्छ!” भन्ने नारामा मैले आफ्नो युगको स्वर सुनेँ। यो स्वर दशकौँअघि पनि थियो, तर त्यतिबेला सञ्चार, प्रविधि र एकताबद्धता कमजोर थियो। आज भने लुमाजस्ता पात्रहरूले, मोबाइलजस्ता उपकरणहरूले, भीडजस्ता जागृत नागरिकहरूले यो स्वरलाई तत्काल सशक्त बनाइदिएका छन्।

यस लघुकथाले मलाई सोच्न बाध्य गरायो: युग बदलिएको छ, तर सत्ताको चरित्र अझै पुरानै छ। नेताको कुर्सी अझै गुण्डाको राज गर्ने प्रतीक बनेको छ। तर जनता पनि पुरानैझैँ निरीह छैनन्। आजको जनता देख्छ, सुन्छ, बुझ्छ र प्रतिकार गर्न जान्दछ।

रघुजस्तो पात्रलाई जब भीडले घेर्छ र उसलाई प्रहरी कार्यालय लैजान्छ, त्यतिबेला उसलाई आफ्नै अपराध सम्झाइन्छ। पत्रकारको “भन! भन, म गुण्डा हुँ, हत्यारा हुँ, मेरो राज चल्छ!” भन्ने आवाज केवल रघुलाई होइन, सम्पूर्ण समाजका दम्भीहरूलाई लक्षित वाक्य हो। यहाँ युगको चेतना झल्किन्छ: अब सत्य लुक्दैन, अपराधी ढाकिन सक्दैन।

म आफ्नै जीवनमा यस्ता धेरै क्षणहरूको साक्षी बनेको छु, जसले मलाई सोध्न बाध्य बनाउँछ: के हामी अझै पनि गुण्डा राजकै बीचमा त छैनौँ? हिजोको पञ्चायत, आजको बहुदल, अनि अहिलेको लोकतान्त्रिक भनिने व्यवस्थामा पनि किन यस्ता रघुहरू भेटिन्छन्? तर फेरि पनि, कथाले जसरी प्रस्ट पार्छ: युग बदलिएको छ, जनताको आँट बढेको छ।

निष्कर्षतः, यो कथा पढ्दा मभित्र दुई भाव जागे— एकातिर आक्रोश, किनकि अझै पनि रघुहरू समाजमा सक्रिय छन्; अर्कोतिर आशा, किनभने लुमा र जनता अझै मौन छैनन्। यही सङ्घर्ष र यही चेतना हाम्रो युगको विशेषता हो।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: नालायक पुत्र
✒ नन्दलाल आचार्य

“तिमीलाई लाग्छ, अब पनि म बच्न सक्छु?” भीडको हल्लाबीच मन्त्री रघुले काँप्दै पत्रकारलाई हेरेर भन्यो।

पत्रकार मौन भयो, तर उसको आँखामा एउटा रहस्य चम्किरहेको थियो। भीड हातहतियार बोकेर झुम्मिएको थियो। मोबाइल, क्यामेरा, माइक्रोफोन— सबै एकै दिशातिर फर्किएका। रघुको अनुहार पसिना टप्किरहेको थियो।

त्यसै बेला भीड चिरेर एक वृद्ध महिला ढोकैमा आइपुगिन्। चिन्न नसक्ने अवस्थामा रघु एकाएक स्तब्ध भयो। ती महिलाले भनिन्, “ए मेरो नालायक छोरा! यही हातले तँलाई पढाउन खेत बेचेकी थिएँ, अनि यही हातले तँलाई बचाइदिन सक्छु भन्ने लाग्छ?”

भीड अलमलियो। कसैले “साँच्चै आमाले भनिन्?” भनेर कानाफुसी गर्‍यो। रघुले आमाको खुट्टामा ढोगिदियो र भन्यो, “आमा, मलाई बचाइदेऊ!”

तर आमाले उसको निधारमा औँला ठोकिदिँदै भनिन्, “भन! भन, म गुण्डा हुँ, हत्यारा हुँ, मेरो राज चल्छ!”

भीड एकछिन निशब्द भयो। त्यसपछि ताली बज्दै नारा गुञ्जियो, “नालायक पुत्रलाई आमाकै अदालतमा सजाय चाहिन्छ!”
❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ शारदा दाहालको ‘श्रद्धा’ लघुकथाको युगीन चेतना
✒ नन्दलाल आचार्य

शारदा दाहालको लघुकथा ‘श्रद्धा’ केवल व्रत-उपवास र संस्कारको प्रसङ्गभित्र सीमित छैन; यो वर्तमान समाजमा धर्म, संस्कार, प्रेम र श्रद्धाप्रतिको दृष्टिकोणलाई गहिरो रूपमा उजागर गर्ने कृति हो। यसमा पात्र सरु केवल एक महिला मात्र होइनन्, युगीन चेतनाको प्रतिनिधि बनेर देखा परेकी छिन्।

कथाको सुरुवात भदौ महिनाको “अग्निकुण्डझैँ चुलो निभाएर” बसिरहेको थाकेको शरीरका साथ हुन्छ। यहाँ सरुको शारीरिक थकानले मात्र होइन, समाजले महिलामाथि संस्कारका नाममा थोपर्ने बोझ पनि सङ्केत गरिएको छ। यद्यपि, सरुको मौनता र आत्मबलमा एउटा गहिरो आत्मानुभूति छ: “संस्कार तोड्न सक्दिनँ, खानुहुँदैन भनेपछि वास्ता पनि लाग्दैन।” यो वाक्यले सरुको मानसिक दृढता, श्रद्धा र निष्ठालाई देखाउँछ।

साथीहरूको व्यङ्ग्यपूर्ण स्वर यहाँ आधुनिक युवा चेतनाको प्रतिनिधि हो। उनीहरूले परम्परागत संस्कारलाई “मरिहत्ते” भनेर प्रस्तुत गर्छन्। “खुब महादेव नै बनाउने भइस् तेरो बूढो!” वा “महादेवले पार्वतीका लागि कहिल्यै व्रत बसेका छन्?” भन्ने व्यङ्ग्यात्मक प्रश्नहरू केवल पात्रको आवाज मात्र होइनन्; यो हाम्रो समाजमा बढ्दै गएको नास्तिकता, शास्त्रविरोधी दृष्टि र परम्पराप्रतिको प्रश्न गर्ने प्रवृत्तिको सङ्केत हो। यसरी कथामा दुई युगीन दृष्टिकोण टकराइरहेका छन्— एकातिर श्रद्धा र संस्कारमा बाँच्ने चेतना, अर्कातिर तर्क, विद्रोह र व्यङ्ग्यमा डुबेको चेतना।

यसबीचमा सासू पात्र निकै महत्त्वपूर्ण छ। परम्परागत सासूले बुहारीलाई व्रत बस्न दबाब दिने वा कठोर नियमको घेरा कस्ने सामान्य सामाजिक चित्रणबाट भिन्न, यहाँकी सासू “आमाजस्तै मायालु भाव” लिएर देखिएकी छिन्। उनी बुहारीलाई भौतिक र आत्मिक सन्तुलन खोज्न सल्लाह दिन्छिन्, “तँ पनि मन्दिरको कार्यक्रममा रमाउनू, मन चङ्गा हुन्छ।” यहाँ पिँढीगत सम्बन्धमा नयाँ युगीन चेतना झल्किएको छ, जहाँ संस्कारलाई केवल बोझ नभई आनन्दको माध्यम बनाउन सकिन्छ भन्ने दृष्टि प्रस्तुत हुन्छ।

कथाको उत्कर्ष सरुको मौनतामा छ। साथीहरूको प्रश्नमाथि प्रश्न, व्यङ्ग्य र अपहेलनाका शब्दहरूमाझ पनि उनले तुरुन्त प्रतिवाद नगरी मौन रहन्छिन्। तर अन्ततः उनका शब्दहरू फुट्छन्, जसमा उनी महिलाको श्रद्धा र त्यागलाई केवल लिङ्ग-विशेषतामा सीमित नगरी मानवीय प्रेमको उच्चतम रूपमा देखाउँछिन्: “उसो भए भन न, कुन पार्वतीले महादेवजस्तै मरेको लास बोकेर विश्व भ्रमण गरेकी छिन्? अनर्थ नलगाऊ, यो त त्याग हो— एकअर्काप्रतिको श्रद्धा र समर्पण! अनि जहाँ त्याग र श्रद्धा हुन्छ, त्यहाँ प्रेम झाँगिइरहन्छ।”

यस संवादले कथाको केन्द्रबिन्दु प्रस्ट पार्छ: श्रद्धा केवल धर्म वा परम्परामा अन्धविश्वास होइन; यो प्रेम, त्याग र पारस्परिक समर्पणको अर्को नाम हो। यहाँ सरुले पार्वती-महादेवको कथा तानेर संस्कारको अर्थ स्पष्ट पारेकी छन्। व्यङ्ग्यमा डुबेका साथीहरूले नदेखेको पक्ष उनले देखाइन्: त्यागले प्रेमलाई गहिरो बनाउँछ, श्रद्धाले सम्बन्धलाई स्थायी बनाउँछ।

युगीन चेतना यहीँ झल्किन्छ: आजको पुस्ता परम्परालाई प्रश्न गर्छ, कतिपय प्रश्न जायज छन् पनि। तर केवल प्रश्न गरेर नकारात्मक व्यङ्ग्य गर्ने प्रवृत्तिले जीवनका मूल्यहरू क्षीण बनाउन सक्छ। अर्कोतर्फ, सरुजस्ता पात्रहरूले परम्परालाई प्रेम, श्रद्धा र त्यागसँग जोडेर नयाँ दृष्टि दिन सक्छन्। यसरी कथाले परम्परा र आधुनिकताको द्वन्द्वलाई गहिरो प्रश्न बनाइरहेको छ।

आफ्नो आत्मानुभूतिमा मैले यो कथा पढ्दा म आफूलाई दुई धारमा उभिएको पाउँछु। एकातिर म पनि साथीहरूको प्रश्नसँग सहमत हुन्छु: किन सधैँ महिलाले मात्र त्याग र व्रत गर्नुपर्छ? पुरुषको भूमिकाबारे किन मौनता? तर अर्कोतिर, सरुको उत्तरमा म प्रेमको उच्चतम मूल्य देख्छु। व्रतलाई केवल भोकै बस्ने क्रियामा सीमित नगरी, प्रेमलाई गहिरो पार्ने, सम्बन्धलाई पवित्र बनाउने एक प्रतीकका रूपमा हेर्ने दृष्टि अत्यन्त जीवन्त र प्रेरणादायी लाग्छ।

समग्रमा, शारदा दाहालको ‘श्रद्धा’ हाम्रो युगको ठूलो द्वन्द्वलाई उजागर गर्छ— परम्परा र आधुनिकताको सङ्घर्ष। तर यस सङ्घर्षको समाधान सरुका शब्दहरूमा भेटिन्छ: श्रद्धा र त्याग जहाँ हुन्छ, त्यहाँ प्रेम झाँगिन्छ। यही प्रेम नै युगीन चेतनाको साझा आधार हो।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, यो लघुकथा केवल महिलाको व्रतको कथा होइन, यो श्रद्धा र प्रेमको दार्शनिक विमर्श हो। समाजमा प्रश्न उठाउने आधुनिक चेतनालाई पनि यसले सम्बोधन गर्छ, तर अन्ततः त्याग, श्रद्धा र प्रेमलाई शाश्वत मूल्यका रूपमा स्थापित गर्छ। यही यसको शक्ति हो, यही यसको युगीन महत्त्व हो।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: प्रतिव्रता
✒ नन्दलाल आचार्य

“त्यागले प्रेम झाँगिन्छ भने, त्यागिनेलाई कसले सम्झिन्छ?” अनपेक्षित प्रश्नले सरु चुप लागिन्। स्वर शान्त थियो, तर तीखा काँडाझैँ घोच्ने ताकत राख्थ्यो।

सङ्गिनीहरू टोलाइरहे। आकाशमा बादल गर्जेझैँ, सरुको मनभित्र केही फुट्यो। तर उनले आँखाबाट आँसु झर्न दिइनन्।

“संसारले मात्र देख्ने हो भने व्रत एक प्रकारको बोझ हो।” उनी भित्रभित्रै छटपटिइन्, “तर श्रद्धा त आत्माको बन्धन हो।”

त्यसै बेला उनका श्रीमान् ढोकामा देखा परे— थाकेको शरीर, घामले पोलिएको अनुहार। उनीहरूलाई देखेर साथीहरू अलिकति गुम्सिए।

श्रीमान्ले मुस्कुराउँदै भने, “भदौको भोकमरीमा तिमी भोकै बस्छ्यौ, मेरो चाहिँ काम गरेर मात्रै पेट भरिन्छ। मन्दिर तिमीलाई अर्पण, पसिना मलाई अर्पण! श्रद्धा त एउटै रहेछ।”

सरु अवाक भइन्। साथीहरूले औँला तेर्स्याउँदै भनिहाले, “देखिस्? महादेवले व्रत बस्नुपर्दैन रहेछ। कसैले व्रत बसेर संस्कृति बचाएको छ भने, अर्काले पसिना बगाएर मुली हुनुको धर्म निभाएको छ।”

सरुले शान्त स्वरमा उत्तर दिइन्, “त्याग र प्रेम बराबरीमा बाँडियो भने मात्रै श्रद्धा जीवित रहन्छ।”
❀❀❀