लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क – १५ | हाम्रो कथाघर

❛विश्लेषण❜
☛ मीना शर्माको लघुकथा ‘तीन मोहर’ को साहित्यिक शक्ति
✒ नन्दलाल आचार्य

म यो कथा पढ्दा सँगै कुनै पुरानो चौतारीमा बसेर हजुरआमाको ओठबाट बगिरहेको मौखिक कथा सुन्दैछु जस्तो लाग्छ । कथाको प्रारम्भ नै नातिको आग्रहबाट हुन्छ- “हजुरआमा, एउटा कथा सुनाउनु न !” यो आग्रहमा बालपनको जिज्ञासा, आस्थाको न्यानोपन, र हजुरआमामा टाँसिएको ज्ञानको धरोहर झल्किन्छ । नातिनातिनीलाई कथा सुनाउने संस्कार हाम्रो मौलिक मौखिक परम्पराको एउटा सुन्दर अभिव्यक्ति हो । यसले हामीलाई देखाउँछ- कथा सुन्ने संस्कार पुस्तापुस्तामा ज्ञान, अनुभव र जीवनबोध हस्तान्तरण गर्ने एउटा जीवित पुल हो ।

हजुरआमाले सुनाउन थालेको कथा हर्कबहादुर नामक भरियाको हो । कथा एक्कासि अत्यन्तै जीवन्त लाग्छ किनभने यो कुनै काल्पनिक नभई वास्तविक जीवनको प्रतिरूप जस्तो देखिन्छ । हर्कबहादुरको तीन मोहर आजका हिसाबले करिब तीन सय मात्र हुने भनेर हजुरआमाले गर्ने रूपान्तरणले समयको अन्तरालमा पैसाको मूल्य घटबढको प्रत्यक्ष अनुभूति गराउँछ । तीन मोहरले एक परिवार पाल्नुपर्ने अवस्थाले त्यतिबेलाको अभाव, दारिद्रय र जीवन सङ्घर्षलाई आँखै अगाडि ल्याइदिन्छ ।

हर्कबहादुरको चरित्र द्विविधपूर्ण छ । उसले भरिया बनेर इमानदार मेहनत गर्छ, तर त्यो कमाइ पर्याप्त हुँदैन । यही असमर्थताले उसलाई बेइमान मार्ग रोज्न बाध्य बनाउँछ । बजारमा गएर ‘महँगो छ’ भन्दै सामान लुकाएर झोलामा हाल्ने दृश्यमा सामाजिक यथार्थको कटुता स्पष्ट झल्किन्छ । यो चोरीको अभ्यास असल बाटोमा नपुगेको अभावग्रस्त जीवनको प्रतीक हो । पैसा छैन, तर पेट छ; आचरणको सिधाइ छैन, तर भोक छ । यिनै द्वन्द्वले हर्कबहादुरलाई ‘नैतिक चोरी’तर्फ धकेल्छ ।

कथा सुन्दै गर्दा मैले आफ्नै गाउँको कुनै तामाङ वा मगर भरिया सम्झिएँ जसले गाउँबाट बोकीबोकी तरकारी बजारमा पुर्‍याउँछ । कहिलेकाहीँ मैले देखेको थिएँ- तिनीहरू पसलमा सामान चाखेर हेर्ने, ‘कति महँगो !’ भन्दै हाँसो उडाउने, तर मनभित्र कतै असन्तोष, भोक र लालसाको मिश्रण बोक्ने । हर्कबहादुरको चरित्रसँग मेरा ती दृश्यहरू जोडिन्छन् ।

तर, कथा यतिमै रोकिँदैन । जब उसले आफ्नो चोरी गर्ने तरिका साथी वीरबहादुरलाई भन्छ र दुवै जना पकडिन्छन्, त्यहीँ कथाले निर्णायक मोड लिन्छ । चोरी जति गुप्त भए पनि अन्ततः पत्ता लाग्छ भन्ने सार्वभौमिक सत्य यसमा अभिव्यक्त भएको छ । जीवनमा छोटो बाटो खोज्दा पाप र अपमान दुवै हात लाग्छ भन्ने चेतावनी पनि यहाँ छ ।

मेरो अनुभूतिमा यो कथा एउटा साधारण ग्रामीण जीवनको तस्बिरभन्दा बढी हो । यो हाम्रो समाजको गरिबी, अवसरको अभाव र त्यसले जन्माउने आपराधिक प्रवृत्तिको प्रतीक हो । मैले पढ्दा महसुस गरें- जब प्रणालीले श्रमको उचित मूल्य दिँदैन, जब पेटको भोक पैसाभन्दा ठूलो हुन्छ, तब मानिसले धर्म-अधर्मको रेखा सजिलै काट्न सक्छ । हर्कबहादुर दोषी मात्र होइन, बाध्यताको शिकार पनि हो ।

त्यसरी नातिको जिज्ञासा र हजुरआमाको कथन शैलीले कथा सुन्ने-सुनाउने संस्कारलाई पुनर्जीवित गराएको छ । हजुरआमा इतिहासकी वाचिका हुन्, नाति भविष्यको श्रोता । हजुरआमाको स्वरमा पीडाको वंशानुगत स्मृति छ, नातिको आँखामा त्यो पीडा बुझ्ने उत्सुकता । यसरी कथा मात्र नभई दुई पुस्ताबीचको संवाद बनेको छ ।

मलाई लाग्छ- ‘तीन मोहर’ लघुकथा एउटा सूक्ष्म तर घच्घच्याउने प्रश्न हो- के हाम्रो समाजमा अझै पनि हर्कबहादुरजस्ता बाध्य चोरी गर्नेहरूको सङ्ख्या घटेको छ त ? कि आजको महँगी र बेरोजगारीले अरू धेरै हर्कबहादुर जन्माइरहेको छ ?

यसरी हेर्दा, मीना शर्माको यो कथा केवल भूतको कथा होइन; वर्तमानको ऐना हो । तीन मोहरको अभाव र चोरीमा परिणत भएको विवशता आज पनि हजारौँ जीवनको यथार्थ हो भन्ने अनुभूतिले मेरो हृदय चसक्क पार्छ । यही चसक कथाको शक्ति हो ।

❀❀❀

❛प्रयोग उत्तरकथा❜
लघुकथा: तीन मोहरको ऋण
✒ नन्दलाल आचार्य

चौतारीमा एउटा चरा बेसुरमा करायो । हावा अचाक्ली चल्यो । नाति झसङ्ग भयो ।

“त्यसपछि के भयो हजुरआमा ?” उसको स्वरमा एक प्रकारको डर मिसिएको थियो।

हजुरआमाको आँखामा अचानक कालो बादल खेल्यो । ओठ काँपे । गहिरो श्वास तानेर भन्न थाल्नुभयो; “हर्कबहादुरलाई बजारैभरि घिसारियो । लाखौँ आँखा उसको टाउकोमाथि बर्सिए । चोरको टोपी पहिराइयो । साथी वीरबहादुर भाग्यो । तर, हर्के बाँचेको भए पनि, त्यही दिनदेखि उसको नाम मरेको थियो ।”

नातिले अचम्म मान्दै सोध्यो; “त्यो तीन मोहर त बचायो नि ?”

हजुरआमाले छाती छाम्नुभयो । आवाज थरथर काँप्यो; “हो, पैसा त घर आयो । तर, इज्जत त कहिल्यै फर्किएन । गाउँका मान्छेले उसको नाम लिन छाडे । उसका छोराछोरीलाई पनि ‘चोरका छोराछोरी’ भनेर हेप्थे ।”

नाति नि:श्वास फेर्दै कुर्सीमा ढल्कियो । उसको आँखामा त्रासको छाया झल्कियो ।

हजुरआमाले ढुङ्गाजस्तो आवाजमा अन्तिम वाक्य भन्नुभयो; “बाबु, पैसा त जोगिने रहेछ, तर पापले भने सधैँ काखी च्यापेर पछ्याउँदो रहेछ ।”

❀❀❀

❛विश्लेषण❜
☛ मनोहर पोखरेलको लघुकथा ‘निरुत्तर’ को साहित्यिक शक्ति
✒ नन्दलाल आचार्य

मनोहर पोखरेलको लघुकथा ‘निरुत्तर’ पढ्दा मलाई लाग्छ- साहित्यले समाजलाई ऐना देखाउँछ भने यस्तो कथा हाम्रो दैनिक विडम्बनाको वास्तविक प्रतिविम्ब हो ।

कथाको प्रारम्भमै म देख्छु, मञ्च, भीड, मन्त्री, कार्यकर्ताहरू सबै आफ्ना भूमिकामा व्यस्त छन् । तर, त्यो भीडभाडमा एक वृद्धको हातले मन्त्रीलाई अड्काइराखेको क्षण भने असाधारण छ । मेरो अनुभूति भन्छ- त्यो हात केवल शारीरिक अड्काइ मात्र होइन, बरु इतिहासकै प्रश्न हो जसले सम्पूर्ण सत्ता संरचनालाई अड्काइदिएको छ ।

भीडमा रहेका युवाहरूको सेल्फी मोहले मलाई वर्तमान पुस्ताको राजनीतिक चेतनाबारे सोच्न बाध्य पार्छ । राजनीति जनताको मुद्दा होइन, देखावटी उपस्थिति र तस्बिरकै रस्साकस्सीमा हराएको यथार्थ देख्छु । त्यसैबीच वृद्धको आँखा टिलपिलाउने क्षणले मेरो मन हल्लाइदिन्छ । आँसुमा लुकेको पीडा, मौनतामा उत्रिएको आक्रोश यिनै हुन् वास्तविक मागका भाषा ।

मलाई लाग्छ, वृद्धले माग्ने कुरा पनि भीड र कार्यकर्ताहरूको कल्पनाभन्दा टाढा थियो । कार्यकर्ताहरूको चर्को स्वर, पीएको पैसा देखाउने शैली, सिरक, जागिर, घर, उपचार यी सबै पूर्वनिर्धारित विकल्पहरू हुन्, जसलाई सत्ताले आफ्नो सुविधाअनुसार बाँड्छ । तर, वृद्धले भनेको माग; “एक बोरा मल” त्यो पूर्वनिर्धारित सूचीमै पर्दैन । यही कारणले मन्त्री निरुत्तर हुन्छन् ।

मेरो आत्मिक अनुभव भन्छ- मल माग्नु भनेको केवल मलको खोजी होइन । त्यो त किसानको जीवन, गाउँको अस्तित्व, देशको मेरुदण्ड सुरक्षित गर्ने मूल माग हो । समृद्धिको नारा लगाउने शासकका सामु त्यस्तो सामान्य माग राखिनु नै सबैभन्दा ठूलो व्यङ्ग्य हो ।

कथाले मलाई मेरो आफ्नै जीवनसँग पनि जोड्छ । गाउँमा उब्जनी नभएको, खेतमा हरियो नबढेको, दाउराको धुवाँमा आमाले आँसु झार्नुभएको दृश्यहरू सम्झिन्छु । त्यो वृद्ध त केवल एक व्यक्तिको आवाज होइन, हजारौँ किसानहरूको सामूहिक करुण चित्कार हो ।

मन्त्रीको कालो सिसा भएको गाडी चढेर भाग्ने दृश्य पढ्दा मेरो मुटुमा चोट लाग्छ । त्यो भागाइ केवल एक व्यक्तिको पलायन होइन, बरु समग्र राज्य व्यवस्थाको विफलता हो । शासकहरूले किसानसँग आँखा जुधाउन नसक्ने असमर्थता हो ।

मलाई लाग्छ- यस कथाको शीर्षक ‘निरुत्तर’ केवल मन्त्रीलाई मात्र होइन, हामी सबैलाई प्रश्न हो । किनभने किसानको मागमा हामी पनि निरुत्तर छौँ । हामी सहरमा बस्नेहरू भोक नलागेसम्म मलको महत्त्व बिर्सन्छौँ । तर, देशको मेरुदण्ड किसान नै हो भन्ने तथ्यलाई बिर्सनु हाम्रो साझा भूल हो ।

अन्त्यमा, यो कथा पढ्दा मेरो मनमा एउटा गहिरो अनुभूति बन्छ- सत्य माग सधैँ सरल हुन्छ, तर सत्ताले त्यो सरलतालाई सुन्न सक्दैन । वृद्धको आवाज, आँसु र दृढता यी नै जनताको शक्तिशाली प्रतीक हुन् । मन्त्री निरुत्तर भए, तर म पाठक पनि त्यत्तिकै निरुत्तर छु ।

यसरी, ‘निरुत्तर’ केवल कथाभन्दा बढी मेरो आत्माको दर्पण बन्यो । यसले मलाई सोच्न बाध्य बनायो- कसरी सामान्य लाग्ने एउटा बोरा मल, वास्तवमा, सम्पूर्ण व्यवस्था र समृद्धिको खोक्रोपनमाथि प्रश्नचिन्ह बन्छ । यही प्रश्न आज पनि मेरो मनमा निरन्तर बजिरहेजस्तै लाग्छ ।

❀❀❀

❛प्रयोग उत्तरकथा❜
लघुकथा: मलको छायाँ
✒ नन्दलाल आचार्य

“तपाईँलाई थाहा छ ? ती वृद्ध रातारात हराएछन् !” गाउँको चौतारीमा उभिएका युवाहरूको गफले सारा वायुमण्डल नै रहस्यमय बनायो ।

मन्त्री भागेको दृश्य सबैले देखेका थिए । तर, वृद्धले बोकेको खाली बोरामा मल कहिल्यै परेन । खेतमा बीउ रोपियो, माटो फुरफुराउँदो पारियो, तर जीवनले अन्न उमारेन ।

गाउँले उनलाई देखेन, सुनेन । तर, उनको आवाज हरेक खेतको ढिस्कोमा टाँसिएर बाँकी रह्यो । “एक बोरा मल…” त्यो वाक्य आँधीजस्तो भएर तर्साउने गर्न थाल्यो ।

मल खोज्दै उनी फेरि नजिकको डिपो पुगेछन् । कर्मचारीले ढोका बन्द गरेर हाँसेछन्, “सूचना आउनुपर्छ, तब पाइन्छ।” वृद्ध हात झट्कार्दै फिरेछन् ।

त्यसपछि बजारको चोकमा, सरकारी कार्यालयको ढोकामा, मन्त्रीका पार्टी अफिसमा उनी कतै बोलिरहेका भेटिन्थे। तर, वास्तविक शरीर भने नदेखिने । गाउँका बच्चाहरूले समेत भन्न थाले, “हेर, मल माग्ने बाबा फेरि आयो !”

मन्त्री फेरि गाउँ छिरे। जुलुस थियो, भाषण थियो, भोट माग्ने ध्वनि थियो। अचानक आकाश कालो भयो, बिजुली चम्कियो । भीडबीच वृद्धको स्वर फेरि गुञ्जियो- “म एक बोरा मल मागेर हराएँ, तर लाखौँ किसान अब तपाईंको आत्मामा भूतझैँ फर्केर माग्नेछन् !”

यति पहिलेको कथा सुनाएपछि मन्त्रीको पिएले अहिलेको भेटमा मसँग भन्यो; “मल नभएको देशमा सरकार सबभन्दा ठूलो भोकमरी हो !”

❀❀❀

❛विश्लेषण❜
☛ विनोद कार्कीको लघुकथा ‘अनुहार’ को साहित्यिक शक्ति
✒ नन्दलाल आचार्य

लघुकथा लेखनमा कम्मर कसेर लागेका विनोद कार्कीको ‘अनुहार’ लघुकथा पढ्दा मेरो मनमा पहिलो धक्का त्यतिबेला लाग्छ, जब गाउँको आकाशमा हेलिकप्टरको गर्जनसँगै बालकको उत्साहित स्वर गुञ्जिन्छ- “हेलिकप्टर आयो !” यो बालसुलभ उद्घोष केवल हावामा उड्ने फलामे चरा देख्दा हुने कौतुहल मात्र होइन, सारा गाउँको चेतनामा नयाँपनको झट्का हो । हेलिकप्टरसहित ओर्लिएको पात्र रामनाथ भने त्यो कौतुहललाई छेक्ने वा टिकाउने नभई, भ्रम, ढोंग र प्रपञ्चले पोसिएको एउटा अनुहार भएर प्रस्तुत हुन्छ ।

मलाई कथा पढ्दा पहिलो अनुभूति यही लाग्छ- मान्छेहरू प्रायः अनुहारलाई देख्छन्, तर असली अनुहारलाई पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ । झलमल्ल लवाइ, चिप्लो बोली र ठूलो दाबी । यी सबै क्षणिक जादु हुन्, जसले मानिसलाई मोहित त पार्छ तर सत्यको सामना गर्न सक्दैन । म आफ्नै जीवनका कतिपय क्षणहरू सम्झन्छु, जब बाहिरी चमकले भित्रको वास्तविकतालाई ढाकेको पाइन्थ्यो । कथाको ‘रामनाथ’ त्यसैको मूर्त रूप लाग्छ । उसको बोली मिठो छ, हाउभाउ लोभलाग्दो छ, तर मुटु र विगत दुवै दुर्गन्धित छन् ।

कथामा सामाजिक यथार्थ पनि गहिरो छ । गाउँलेहरूको उत्सुकता, केटीका बाबुको सावधानी, र युवाहरूको प्रत्यक्ष माग यी सबै जीवन्त दृश्य हुन् । खासगरी युवाहरूको “पहिले फेसबुक खोल्नुस् दाइ !” भन्ने माग मलाई अत्यन्त सान्दर्भिक लाग्छ । यो केवल एक संवाद मात्र होइन, हाम्रो डिजिटल पुस्ताको मानसिकता र सत्य खोज्ने नयाँ तरिका हो । मान्छेको असली अनुहार अब मुखामुखको कुरा वा सुनेर मात्र होइन, उसको डिजिटल उपस्थिति फेसबुक पोस्ट, मित्रता र विगतका प्रमाणहरूबाट समेत उजागर हुन सक्छ भन्ने चेतावनी हो यो ।

कथाको उत्कर्षबिन्दु त्यतिबेला आउँछ, जब रामनाथको लक खुलेर उसको अनुहार भत्किन्छ । भगौडा प्रहरी, तीन पत्नीको पोइ, अदालतको मुद्दामा फसिएको यी सबै तथ्य बाहिरिँदा मलाई लाग्छ, जीवनमा कुनै पनि कृत्रिम आवरण स्थायी हुँदैन । सत्य ढाक्न सकिन्छ, तर लुकाउन सकिँदैन । कथामा केटीका बाबुको भनाइ, “मुखौटा त फाट्यो, असली अनुहार त अब देखियो ।” यसले मलाई जीवनकै एउटा कठोर तर अपरिहार्य पाठ सम्झाउँछ । मान्छेले जतिसुकै चम्किलो मुखौटा ओढे पनि समय र परिस्थितिले त्यसलाई च्यातिदिन्छ ।

यसरी कथा केवल एउटा ‘रामनाथ’को कथा होइन, समाजकै अनुहारको कथा हो । हाम्रो वरिपरि यस्ता धेरै अनुहारहरू छन्, जसले आफूलाई ठूलो देखाउन चश्मा लगाउँछन्, झुटो परिचय दिन्छन्, र प्रतिष्ठाको हेलिकप्टरमा उड्न खोज्छन् । तर, जब सत्यको स्क्रीन खुल्छ, ती सबै अनुहारहरू भत्किन्छन्। यो कथा पढ्दा म सोच्न बाध्य हुन्छु- मलाई भेटिने प्रत्येक अनुहार साँचो हो कि मुखौटा ?

अन्तिममा युवाहरूको स्वर- “सधैँ देखिने अनुहार सधैँ साँचो नहुँदो रहेछ !” यो वाक्य मेरो मुटुमा सूक्ति भएर बस्छ । जीवनमा बारम्बार मैले पनि देखेको छु, हाँसो र मिठो बोली पछाडि दुःखद वास्तविकता लुकेको हुन्छ । कतिपय अनुहारहरू, जसलाई मैले आदर्श ठानेँ, पछि झुट र स्वार्थको गहिराइमा फँसिरहेका भेटेँ । त्यसैले यो कथा केवल मनोरञ्जन होइन, चेतावनी पनि हो । अनुहारलाई मात्रै विश्वास नगर्नु, अनुहारभित्रको अनुहार पढ्न सक्नुपर्छ ।

समग्रमा, अनुहार लघुकथा पढ्दा मैले झल्केको अनुभूति यही हो- मानिसको पहिचान उसको बोली, लवाइ, वा सम्पत्तिमा होइन, उसको चरित्र र विगतमा छ । हेलिकप्टर, बङ्गला, पाँच लाखको तलब यी सबै भ्रामक हो, यदि आत्मा र अनुहार असत्यले ढाकिएको छ भने । अन्ततः, सत्य नै अन्तिम अनुहार हो, जसलाई कुनै मुखौटा, कुनै हेलिकप्टर, कुनै झुटो परिचयले ढाक्न सक्दैन ।

❀❀❀

❛प्रयोग उत्तरकथा❜
लघुकथा: छायाँ
✒ नन्दलाल आचार्य

“अनुहार मात्र होइन, नाम पनि नक्कली रहेछ !” कोमल स्वरमा केटीले फुस्फुसाइन् । गाउँलेहरू चकित परे । कोही बुढो, कोही केटा, सबैको दृष्टि एकै ठाउँमा थिचियो । रामनाथले गहिरो सास फेर्‍यो । आँखामा डरको झिल्को थियो, तर बोलीमा अझै धाक थियो- “म ठूलो सहरको मान्छे, मेरो सम्बन्ध ठाउँठाउँका नेतासँग छ, मलाई केही गर्न सक्दैनौ !”

हावा अचानक तात्न थाल्यो । गाउँको चौरमा जमेको भीड चर्कन थाल्यो । मोबाइलका क्यामेरा टल्किन थाले, हरेक अनुहार प्रत्यक्षदर्शी साक्षीमा बदलिन थाले । एक वृद्धले काँपेको स्वरमा भने, “हामीलाई धोका दिने हात अब काँप्नेछ, तर हाम्रो सत्य बलियो छ !”

बालकहरू अगाडि आए, चिच्याए, “हेलिकप्टर होइन, यो त भेष बदलेको मान्छे रहेछ !”

हाँसो र क्रोध मिसिएको लहर गाउँभरि फैलियो । रामनाथ छायाझैँ पछुताउँदै पछाडि सरे, तर भीडले घेर्‍यो । एक युवाले फेसबुककै प्रमाण अगाडि देखाउँदै कठोर स्वरमा भन्यो, “साँचो अनुहार लुकाउँदा छायाले पनि धोका दिँदोरहेछ ।”

अचानक मौनता छायो । केटीको बुबाले हात उठाउँदै भने, “आज हाम्रो छोरीको रक्षा मात्र भएको छैन, हाम्रो गाउँको इज्जत पनि बचेको छ ।”

गाउँलेहरूको भीड शान्त हुँदै गयो, तर प्रत्येक अनुहारमा एउटा गहिरो छायाँ पर्‍यो । त्यस छायाले सम्झाइरह्यो- “झुटको पखेटा कहिल्यै आकाश उड्न सक्दैन, सत्यको अनुहार अन्ततः धर्तीमा उदाउँछ ।”

❀❀❀