लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क २० | नन्दलाल आचार्य | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट कल्याण पन्तको ‘अहङ्कार’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

कल्याण पन्तको ‘अहङ्कार’ लघुकथा सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले अत्यन्त गम्भीर र सान्दर्भिक छ । यसमा देखाइएको वृक्षहरूको संवाद, लौठसल्लो र सालको प्रतिवाद अनि अन्त्यमा आइपर्ने बन्चरो बोकेका मानिसहरूको उपस्थिति सबै प्रतीकात्मक भए पनि जीवनका कठोर सामाजिक यथार्थसँग गाँसिएका छन् । सामाजिक यथार्थवादी कोणले साहित्यलाई समाजको वर्गीय, संरचनात्मक, आर्थिक र राजनीतिक स्वरूपसँग सम्बन्धित गरी हेर्छ । यस दृष्टिबाट हेर्दा यो लघुकथाले समाजको गहिरो चेतना मात्र नभई सत्ता-संरचना, अहङ्कार, सङ्घर्ष र अन्ततः परिणामबारे बलियो सन्देश दिन्छ ।

१. कथाको सतह र अन्तःसन्देश

कथामा तराईको हरियालीमा एउटा लौठसल्लो (देवदार वा उच्च हिमाली वृक्ष) आउँछ । सालका रूखहरूले उसलाई आफ्नै परिधिबाहिरको ठान्छन् र स्वीकार गर्न चाहँदैनन् । उनीहरूले यहाँको माटो, घाम र वातावरण फरक भएकाले ऊ टिक्न सक्दैन भन्ने चेतावनी दिन्छन् । यो प्रसङ्गले समाजमा विद्यमान भेदभाव, अस्वीकार र वर्चस्ववादी मानसिकतालाई देखाउँछ । लौठसल्लोको मौन ध्यान समाजका प्रतिकूलतामाथि धैर्यको प्रतीक हो । तर अन्ततः सालका रूखहरू नै मानिसका बन्चरोद्वारा ढलाइन्छन् र लौठसल्लो बाँच्छ । यहाँ ‘अहङ्कार’ मात्र सालहरूको होइन, पूरै संरचनाको विफलता देखिन्छ ।

२. सामाजिक यथार्थवाद र वर्गीय सन्दर्भ

लघुकथामा सालका रूखहरूले गरेको प्रश्नलाई शासक वर्ग वा परम्परागत शक्ति-संरचनासँग तुलना गर्न सकिन्छ । यथार्थमा समाजका शक्तिशाली वर्गहरूले बाहिरबाट आउने नयाँ चेतना, नयाँ स्वर वा नयाँ पहिचानलाई अस्वीकार गर्ने प्रवृत्ति देखाउँछन् । उनीहरू आफ्नो वातावरण, परम्परा र सत्ता सुरक्षित गर्न खोज्छन् । तर इतिहासले देखाउँछ- सत्ता चाहे जतिसुकै बलियो किन नहोस्, मानिसको वर्गीय सङ्घर्ष र उत्पादन प्रणालीमा निर्भर हुन्छ । यहाँ बन्चरो बोकेर आएका प्राणीहरू शोषित, मजदुर वा आम जनताको प्रतिनिधि हुन् । उनीहरूले अहङ्कारी वृक्षहरूलाई ढालिदिन्छन् । लौठसल्लो भने मौन रहन्छ, जुन नयाँ सम्भावना वा वैकल्पिक चेतनाको प्रतीक हो ।

३. ‘अहङ्कार’ शीर्षकको सार

सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले ‘अहङ्कार’ शीर्षकले सत्ता र शक्तिको गर्वलाई जनाउँछ । सालका रूखहरूले आफ्नो जमिन, आफ्नो वातावरण, आफ्नो परम्परा मात्र सही ठान्ने प्रवृत्ति देखाएका छन् । तर यथार्थमा समाज कसैको निजी सम्पत्ति होइन; हावा, पानी, माटो, श्रम सब साझा हुन्छन् । यसरी लौठसल्लोको भनाइमा सामुहिकताको चेतना छ भने सालहरूको रवैयामा वर्गीय वर्चस्वको अहङ्कार छ । अन्ततः यही अहङ्कार नै विनाशको कारण बन्छ ।

४. मौनतामा प्रतिरोधको शक्ति

लौठसल्लोको मौनतालाई सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा, यो ‘निष्क्रिय प्रतिरोध’ वा ‘ध्यानमय सङ्घर्ष’ हो । प्रत्यक्ष भिडन्तभन्दा मौनताले समयको प्रतीक्षा गर्दछ । समाजमा कतिपय अवस्थामा परिवर्तनका लागि मौनतामै शक्ति हुन्छ, जस्तै उत्पीडितहरूले धैर्यपूर्वक समय कुरेर अन्ततः सत्ता ढाल्ने अवस्था । यसरी मौनता प्रतिरोधको एक स्वरूप बनेर आएको छ ।

५. प्रतीक र सामाजिक अर्थ

• क) सालका रूखहरू : परम्परागत सत्ता, अहङ्कारी वर्ग, आफ्नै वर्चस्वमा रमाउने संरचना ।
• ख) लौठसल्लो : नयाँ चेतना, वैकल्पिक दृष्टि वा बाहिरबाट आउने नवीन शक्ति ।
• ग) बन्चरो बोकेका प्राणीहरू : समाजका शोषित जन, वर्गीय द्वन्द्वका प्रतिनिधि, जसले अन्ततः शासक वर्गलाई ढाल्छन् ।
• घ) ध्यानमा बस्ने अवस्था : वैचारिक दृढता, समयको प्रतीक्षा, मौन प्रतिरोध ।

यसरी प्रतीकहरूको प्रयोगले लघुकथालाई दार्शनिक र सामाजिक दुवै स्तरमा गहिरो बनाएको छ ।

६. दमदार बनोट र संरचना

लघुकथाको सुरुवातमै तराईको हरियालीमा ‘अकस्मात् लौठसल्लो’ देखा पर्नु लघुकथामा कौतुहल ल्याउने कलात्मकता हो । त्यसपछि संवादमार्फत् द्वन्द्व सुरु हुन्छ- साल र लौठबीच । घटनाक्रम क्रमशः बढ्दै जाँदा अन्तमा मानिसको हस्तक्षेप हुन्छ, जुन अनपेक्षित र व्यङ्ग्यमय मोड हो । यहाँ कथानक छोटो, छरितो र सघन छ । यही लघुकथा विधाको विशेषता हो ।

७. सामाजिक यथार्थवादी मूल्याङ्कन

यस कथाले निम्न सामाजिक यथार्थ उजागर गर्छ :

• क) अहङ्कारले टिक्दैन : वर्गीय वा जातीय गर्वले समाजलाई बचाउन सक्दैन ।
• ख) समाज साझा सम्पत्ति हो : प्राकृतिक स्रोत वा सामाजिक संरचना कसैको व्यक्तिगत जागिर होइन ।
• ग) शोषितहरूको प्रतिरोध अपरिहार्य छ : समय आउँदा जनताको शक्ति सत्तालाई ढाल्छ ।
• घ) नयाँ चेतना मौनतामा पनि बाँच्छ : पुरानो संरचना ढलेपछि नयाँ चेतनाले भविष्य निर्माण गर्छ ।

८. समसामयिक सन्दर्भ

नेपाली समाजमा जातीयता, क्षेत्रीयता, वर्गीय भेद, भाषा-संस्कृतिका विवादहरू अझै देखिन्छन् । ‘साल’ जस्तै अहङ्कारी वृक्षहरूले आफूलाई मात्र असली ठान्ने प्रवृत्ति यत्रतत्र छ । तर ‘लौठसल्लो’ जस्तो वैकल्पिक चेतना, सहअस्तित्व र साझेदारीको भावनाले मात्र भविष्य सुरक्षित गर्न सक्छ । यो सन्देश आजको बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक नेपालका लागि अत्यन्त प्रासङ्गिक छ ।

९. निष्कर्ष:

कल्याण पन्तको ‘अहङ्कार’ सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले एउटा चेतावनी हो- सत्ता र वर्चस्वले आफूलाई शाश्वत ठान्ने भूल गर्नु हुँदैन । समाजमा सबैको साझा अधिकार हुन्छ । शोषण, भेदभाव र अहङ्कार अन्ततः बन्चरोद्वारा ढल्ने सालझैँ विनाश हुन्छ । मौन रहँदै पनि लौठसल्लोले देखाएको धैर्य र वैकल्पिक चेतना भविष्यका सम्भावनाहरू हुन् । कलात्मकता, प्रतीकात्मकता र सामाजिक सन्देशको सशक्त संयोजनले यो लघुकथालाई यथार्थवादी साहित्यको मूल्यवान् योगदान बनाएको छ ।

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: मौनको बीउ
✒ नन्दलाल आचार्य

“लौठभाइ, तिमी मात्र बच्यौ रे ?”

घाममा पोलिएका जराहरूबाट हावाले यस्तो प्रश्नसहित गुनगुनाहट निकाल्यो ।

लौठसल्लो एक्कासी चकित भयो । चारैतिर ढलेका सालका ठुटा, भुइँमा लम्पसार परेका छायाँ र रगतजस्तै रस बगेका डाँठहरू देख्दा उसको ध्यान भङ्ग भयो । हावाले फेरि भन्यो, “तिनीहरूले त आफ्नो बृहत् छायाँलाई गर्व ठाने, तर बाँच्ने अधिकारलाई तिनले साटे ।”

लौठसल्लो मौन नै बस्यो तर उसको जराभित्र जीवनको चहलपहल अझ बलियो भएर फैलिन थाल्यो । सोच्यो- सत्य बोल्दा शत्रु बढ्छन्, मौन बस्दा भविष्य अङ्कुरिन्छ ।

दिन बित्दै गए, काटिएका सालका टुक्राहरू बजारमा बिक्री गरिए, तर बचेको लौठसल्लोको जरामा हरियो टुसा उम्रियो । चराहरू फर्केर उसकै हाँगामा बस्न थाले । गाउँका बालबालिकाले उसकै छायामा खेल्न थाले ।

तर एक बिहान, अकस्मात् गाउँलेहरू बीउको बोरा बोकेर आए र साल काटिएको ठाउँमा नयाँ साल रोप्न थाले ।
“अहङ्कारले जरा उखेल्छ, मौनले भविष्य रोप्छ ।” यस्तै सोच्दै लौठसल्लो मुस्कुरायो- ‘मलाई गर्व छैन, तर अब म एक्लो पनि छैन ।’

❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट प्रार्थना खनालको ‘कर्तव्य’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

प्रार्थना खनालको ‘कर्तव्य’ लघुकथा पारिवारिक सम्बन्ध, संस्कार र सामाजिक मूल्यहरूको अन्तरद्वन्द्वलाई कलात्मक ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको एउटा हृदयस्पर्शी आख्यान हो । यसमा खासगरी तीन तहका यथार्थ उजागर हुन्छन्- परम्परा र आधुनिक जीवनबीचको द्वन्द्व, सन्तानप्रतिको वृद्ध अभिभावकको मोह र कर्तव्यबोध र प्रवासनले ल्याउने मूल्यपरिवर्तन । सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा, यो कथा व्यक्तिगत भावनाभन्दा पनि समाजको संरचना, संस्कारको निरन्तरता र आधुनिकताको दबाबले सिर्जित पीडालाई उजागर गर्ने सशक्त उदाहरण हो ।

१. पात्रहरूको मनोविज्ञान र सामाजिक यथार्थ

कथाको केन्द्रमा रहेको पात्र सितुको आत्मसंवादले पुरै लघुकथालाई भावनात्मक घनत्व दिन्छ । उनी जन्मदेखि समाजबाट टाढा नभएकी, संस्कार र परम्परा भोग्दै आएकी पात्र हुन् । तर विवाह, जागिर र पछि सन्तानको सन्दर्भले उनलाई बाध्य बनाउँछ । सामाजिक यथार्थवादले यही सङ्केत गर्छ- व्यक्ति आफ्नै इच्छाभन्दा सामाजिक संरचनाले निर्धारण गर्ने भूमिकामा बाँधिन्छ । सितुको चाहना आफ्नै पिताको मुख देख्ने थियो, तर बुहारी-छोराको आग्रह, पारिवारिक सन्तुलन र सामाजिक अपेक्षाले उनलाई परम्परा तोड्न बाध्य गरायो ।

प्रदीप र उसकी श्रीमतीको दृष्टिकोण आधुनिक पुस्ताको मानसिकता हो- “बाआमा हामीसँगै रमाउँछन् भने त्यो नै सबैभन्दा ठूलो सौभाग्य ।” उनीहरूका लागि उपहार, सहरिया शैलीको पर्व र सामूहिकता महत्त्वपूर्ण हुन्छ । तर आमा-बुबाका लागि संस्कारगत निरन्तरता, पितृपूजा र आफ्नो मूल परिवारसँगको आत्मीयता बढी महत्त्व राख्छ । यही फरक दृष्टिकोणले सामाजिक यथार्थको द्वन्द्वलाई कलात्मक ढङ्गले प्रस्तुत गरेको छ ।

२. संस्कार र आधुनिकताबीचको द्वन्द्व

लघुकथाको मुटु नै यहाँ हो- गोकर्णे औँसी (बुबाको मुख हेर्ने दिन) जस्तो संस्कारमूलक पर्वलाई सन्तानप्रतिको जिम्मेवारीले तोडिनुपरेको बाध्यता । सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिबाट यसलाई दुई कोणबाट बुझ्न सकिन्छः

• क) परम्पराको दृष्टि: आफ्ना पिताको मुख हेर्न नपाउनु दोष वा पीडा हो, जुन सामाजिक र सांस्कृतिक दायित्वसँग गाँसिएको छ ।
• ख) आधुनिकताको दृष्टि: सन्तानको खुसी, पारिवारिक एकता र जीवनको नयाँ स्वरूपलाई महत्त्व दिनुपर्छ ।

यसरी, कर्तव्य शीर्षक नै बहुअर्थी हुन्छ । कर्तव्य के हो ? आफ्नो पिताप्रतिको परम्परागत धर्म ? कि छोरा-बुहारीको मन राख्ने आधुनिक जिम्मेवारी ? सामाजिक यथार्थवादले यही अस्पष्टतालाई जीवनको वास्तविक द्वन्द्वका रूपमा देखाउँछ ।

३. प्रवासन र विस्थापनको यथार्थ

सितुले आफ्नै वृद्ध पितालाई छाडेर विदेशिनुपरेको पीडा लाखौँ नेपाली आमा-बुबाको साझा कथा हो । प्रवासनले सिर्जना गरेको ‘डबल रूटेडनेस’ (दुई ठाउँमा गाँसिनु) को त्रास यसमा प्रस्ट देखिन्छ ।

४. कलात्मक पक्ष

• क) संवाद र आत्मालाप: लघुकथामा संवाद छोटा तर प्रभावकारी छन् । प्रदीप र उसकी श्रीमतीको खुसी व्यक्त गर्ने संवादले आधुनिक पुस्ताको आत्मविश्वास देखाउँछ भने सितुको आत्मालापले आभ्यन्तर पीडालाई मार्मिक बनाउँछ ।
• ख) प्रतीक प्रयोग: “रङ्गीन किस्ती” आधुनिक जीवनशैली र बाहिरी चमकको प्रतीक हो, जसले परम्परागत भित्री भावनालाई छायामा पार्छ ।
• ग) विरुद्धता: उपहार, प्रसाद, हर्षोल्लास, बाह्य खुसीको आवरणभित्र आमा-छोरीबीचको अदृश्य पीडा विपरीतता कथालाई गहिरो बनाउँछ ।

५. सामाजिक यथार्थवादी व्याख्या

सामाजिक यथार्थवादअनुसार, साहित्यले केवल व्यक्तिगत भावनाको चित्रण मात्र गर्दैन, बरु समाजको संरचना, वर्ग, संस्कार र समयले सिर्जना गरेको द्वन्द्वलाई कलात्मक ढङ्गले उद्घाटन गर्छ । ‘कर्तव्य’ मा यही कुरा स्पष्ट हुन्छः

• यस लघुकथामा परम्परा र आधुनिक पुस्ताको दृष्टिकोणबीचको टकराव छ ।
• आमा-बाबुको आत्मत्याग र सन्तानप्रतिको समर्पण देखिन्छ ।
• प्रवासनले ल्याएको जीवनशैली र संस्कारगत टुटफुटसमेत भेटिन्छ ।
• परम्परागत धर्मभन्दा पारिवारिक सहकार्यमा केन्द्रित छ लघुकथा ।

यस कथाले कुनै आदर्श वा उपदेश दिन खोज्दैन । बरु, जीवनको वास्तविक अवस्थालाई जसरी छ त्यस्तै देखाउँछ- यही सामाजिक यथार्थवादी साहित्यको विशेषता हो ।

६. मूल्य र सन्देश

कथाले बुझाउँछः जीवनमा कहिलेकाहीँ परम्परा तोडेर पनि कर्तव्य निर्वाह गर्नु पर्छ । कर्तव्य केवल एकै प्रकारको हुँदैन; समय र परिस्थितिले यसको अर्थ बदलिन्छ । सितुको पीडा व्यक्तिगत मात्र होइन, समाजमै चलिरहेको रूपान्तरणको प्रतीक हो ।

यसरी ‘कर्तव्य’ एउटा साधारण पारिवारिक घटना भए पनि, सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिबाट हेर्दा यसले व्यापक सत्य उद्घाटन गर्छ । समाज निरन्तर बदलिँदै छ, तर परिवर्तनसँगै पीडा र अपूर्णता पनि बाँधिएका हुन्छन् । यही पीडा कलात्मक शक्तिका रूपमा प्रस्तुत भएको छ ।

निष्कर्ष:

प्रार्थना खनालको ‘कर्तव्य’ लघुकथा सामाजिक यथार्थवादको उत्कृष्ट उदाहरण हो । यसले एउटा परिवारको भित्री संवादमार्फत सम्पूर्ण नेपाली समाजमा व्याप्त प्रवासी जीवन, संस्कार र आधुनिकताको द्वन्द्व र कर्तव्यको पुनर्परिभाषालाई कलात्मक ढङ्गले देखाएको छ । सामाजिक यथार्थवादी कोणले यस लघुकथालाई के भनिन्छ भने; व्यक्ति मात्र होइन, समय र समाजले नै उसको कर्तव्यको स्वरूप निर्धारण गर्छ । सितुको मनको पीडा हामी सबैको सामूहिक पीडा हो, जसले भन्छ;

“समाजसँग बाँधिएको मान्छेले सधैँ आफूभन्दा अरूका लागि बलिदान दिनु पर्छ र यही बलिदान नै उसको जीवनको वास्तविकता हुन्छ ।”

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: अनुत्तर
✒ नन्दलाल आचार्य

“आमा, तपाईं किन यति छिट्टै पलङमा पल्टिनु भयो ?” बेलुकीपख छोराले अचम्म मान्दै सोध्यो ।

सितुले चुपचाप आँखा चिम्लिइन् । छातीभित्र कुँडिएको प्रश्न उनले कहिल्यै मुखले निकालिनन् । बिहानदेखि चलिरहेको अस्वस्थताले उनलाई भित्रभित्रै गलाइरहेको थियो ।

प्रदीप र उसकी श्रीमती रमाइलो पाराले गीत लगाउँदै भान्सामा व्यस्त थिए । उनले सन्तानसँगको पुनर्मिलनलाई पर्वसरह सजाउन चाहेका थिए । सितुले ओछ्यानबाटै उनीहरूको हाँसोखेलो सुनेर आत्मालाप गरिन्,
“कस्तो अद्भुत विडम्बना ! सन्तानलाई पर्खेर बाँच्ने हृदय आफैँ पर्खाइमै रित्तिन्छ ।”

अचानक टाउको भारी भएर उनले कराएझैँ सुनियो, “पानी…!”

तर त्यो आवाज कसैले तुरुन्तै सुनेन । छोरा-बुहारी हाँसोमा हराइरहे । जब उनीहरू भान्साबाट आएर ओछ्यान नजिक पुगे, सितुको अनुहारमा अद्भुत शान्ति झल्किसकेको थियो ।

प्रदीपले आत्तिँदै हात समाते, तर त्यस हातले न्यानोपन गुमाइसकेको थियो । आँसु टलपल गर्दै छोराले गुनगुनायो,
“आमा, तपाईं त हाम्रो रमाइलो पर्वकै बीच हामीलाई अनुत्तर पारेर जानुभयो ।”

❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट खगेन्द्र बस्यालको ‘मिठो’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

खगेन्द्र बस्यालको मिठो लघुकथा छोटकरीमा प्रस्तुत भए पनि यसको अन्तरमा गहिरो सामाजिक यथार्थको अवतरण पाइन्छ । सानो घटनालाई केन्द्र बनाएर समाजको मानसिक प्रवृत्ति, मूल्य दृष्टि र जीवन बोधलाई कलात्मक ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने क्षमता यस लघुकथामा देखिन्छ । सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा, यस लघुकथामा उठाइएको मुद्दा केवल पुस्तकप्रतिको मोह होइन, समाजको मानसिक परिवर्तन, ज्ञानप्रतिको बुझाइ र भोगवादी संस्कृतिसँगको तुलना हो ।

१. सामाजिक यथार्थ र जीवनदृष्टि

लघुकथाको प्रारम्भमा मनोहर जागिरबाट छुट्टीमा घर आउँछन् । विदेश वा बाहिरबाट घर फर्किँदा परिवारजन र छिमेकीको अपेक्षा प्रायः उपहार, मिठाइँ वा खानेकुरामा केन्द्रित हुने सामाजिक यथार्थलाई लेखकले सजीव रूपमा चित्रण गरेका छन् । यो केवल उपहार संस्कृतिको कुरा मात्र होइन, नेपाली परिवार र समाजमा ‘पेट’ र ‘रसना’सँग जोडिएको अपेक्षाको संस्कृति हो । भौतिक वस्तु नै आनन्दको मूल स्रोत ठान्ने दृष्टि यसैमा प्रकट हुन्छ ।

तर मनोहरले ल्याएको ‘मिठो’ भने परम्परागत स्वादजन्य मिठाइ होइन, पुस्तक हो । यहीँबाट कथामा सामाजिक यथार्थको गहिरो मोड सुरु हुन्छ । समाजमा ज्ञान र चेतनाको मूल्य अझै पर्याप्त रूपमा स्थापित नभएको, तर एक सचेत व्यक्तिले पुस्तकलाई नै ‘मिठो’ ठान्ने मनोविज्ञान यो कथाको सामाजिक यथार्थवादी तह हो ।

२. पुस्तकप्रतिको मूल्य र सामाजिक मानसिकता

लेखकले पुस्तकलाई ‘मिठो’का विशेषतासहित व्याख्या गर्न लगाएका छन्; “यो कहिल्यै बासी हुँदैन, मन रमाउँछ, शक्ति दिन्छ, रोगीलाई बिगार्दैन बरु औषधिझैँ हुन्छ ।” यी वाक्यहरू केवल पुस्तकको स्तुतिगान मात्र होइनन्, सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले ज्ञानको शक्ति र स्थायित्वबारेको उद्घोष हुन् ।

समाजमा जहाँ मिठाई पेट भर्ने साधन क्षणिक हुन्छ, त्यहाँ पुस्तक मन भर्ने अमृत चिरस्थायी हुन्छ । तर परिवार र वरिपरिको उत्सुकता भने दृश्यात्मक भोगमा अडिएको छ; “कसैले मिठोको फोटो खिच्न मोबाइलको क्यामरा तयारी अवस्थामा राखे ।” यो वाक्यले सामाजिक यथार्थको अर्को आयाम खोल्छ- हाम्रो चेतना अझै ‘देखाउने’ र ‘पोस्ट गर्ने’ प्रवृत्तिमा अड्किएको छ, गहिरो आत्मसात् गर्ने संस्कारमा होइन ।

३. वर्गीय चेतना र सामाजिक रूपान्तरण

सामाजिक यथार्थवादी कोणले साहित्यलाई केवल व्यक्तिगत कथा मात्र नभई वर्गीय र सामूहिक चेतनासँग पनि जोड्छ । यहाँ मनोहरले ल्याएको पुस्तकलाई परिवार र छिमेकीले सुरुमा परम्परागत मिठाइँकै शैलीमा अपेक्षा राखे । तर पुस्तक निस्किएपछि उनीहरूको मानसिकता चुनौतीमा पर्छ । यसरी लघुकथाले उपभोक्तावादी समाजलाई प्रश्न गर्छ- के साँचो मिठास क्षणिक स्वादमा छ वा स्थायी ज्ञानमा ?

पुस्तकलाई ‘मिठो’का रूपमा प्रस्तुत गर्नु भनेको समाजलाई चेतनाको नयाँ आधारमा उभ्याउने प्रयास हो । यसलाई सामाजिक रूपान्तरणको सन्देशका रूपमा पढ्न सकिन्छ ।

४. कलात्मकता र प्रतीक प्रयोग

सामाजिक यथार्थवादी कोणले कलालाई मात्र हेर्दैन, तर कलात्मक रूपले जीवनलाई कसरी छर्लङ्ग पारेको छ भन्नेमा जोड दिन्छ । ‘मिठो’ यहाँ प्रतीक हो । साधारण मिठाई होइन, अमूर्त तर स्थायी ज्ञानको स्वाद हो ।

लघुकथाकारले कथामा न्यून शब्द, छोटा संवाद र प्रतीकात्मक प्रस्तुतिबाट गहिरो सन्देश दिन सकेका छन् । मिठो-पुस्तक-ज्ञान-शक्ति-औषधि यी सबै अर्थतत्त्वहरूमा एक किसिमको यथार्थवादी बुनोट पाइन्छ ।

५. सामाजिक बिम्ब र आलोचनात्मक दृष्टि

लघुकथा पढ्दा हाम्रो सामाजिक जीवनको ठूला विरोधाभास उजागर हुन्छ । भौतिकतामा रमाउने, तर ज्ञानलाई उपेक्षा गर्ने प्रवृत्ति हाम्रो समाजमा छ । जागिर वा विदेशबाट आउने मान्छे ‘मिठाई’ ल्याउनुपर्छ भन्ने सामाजिक दबाबले हाम्रो मानसिक क्षितिजलाई कस्तो सङ्कुचित बनाएको छ भन्ने कुरा यहाँ उजागर हुन्छ ।

यसरी कथाले हाम्रो सामाजिक मानसिकता पुस्तकजस्तो अमृतलाई मिठो ठान्नेभन्दा पनि रसना पूर्ति गर्ने सामग्रीतिर झुकेको छ भन्ने यथार्थलाई देखाउँछ ।

६. यथार्थवादी सन्देश र जीवनबोध

अन्ततः, मिठो लघुकथा सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट केवल मनोरञ्जनात्मक वा पारिवारिक प्रसङ्ग होइन, जीवन बोधमूलक चेतनाको स्रोत हो । यो लघुकथा भन्छ- ज्ञान नै जीवनको स्थायी मिठास हो । समाजले पुस्तक लगायत चेतनात्मक साधनलाई मूल्य दिनुपर्छ । क्षणिक भोगभन्दा स्थायी चेतनामा रमाउनुपर्छ ।

यही जीवनबोध लघुकथाको कलात्मक मूल्य हो, जसलाई सामाजिक यथार्थवादी दृष्टिले मूल्याङ्कन गर्दा प्रस्ट हुन्छ ।

७. निष्कर्ष

खगेन्द्र बस्यालको मिठो लघुकथा साधारण घटनाभित्र असाधारण सन्देश बोकेको छ । सामाजिक यथार्थवादी कोणबाट हेर्दा, यसले नेपाली समाजको उपभोगवादी, प्रदर्शनप्रिय र भोगकेन्द्रित मानसिकतालाई उजागर गर्दै पुस्तकलाई जीवनको साँचो मिठासका रूपमा प्रतिष्ठित गरेको छ । कलात्मक प्रतीक र संक्षिप्त प्रस्तुतिबाट समाज रूपान्तरणको सन्देश दिन सक्नु नै यस लघुकथाको ठूलो उपलब्धि हो ।

यसरी मिठो केवल कथा मात्र होइन, ज्ञान, चेतना र सामाजिक यथार्थको मिठासमा पाठकलाई डुबाउने कलात्मक दर्पण हो ।

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: खोसिएको मिठो
✒ नन्दलाल आचार्य

““बुबा, तपाईंको त्यो मिठो कहाँ गयो ?”
सानो छोराको अकस्मात् प्रश्नले घरभरि हलचल मच्चियो ।।

मनोहरले अचम्म मान्दै पुस्तक राख्ने आलमारी खोले । भर्खरै ल्याएको पुस्तक त्यहाँ थिएन । श्रीमती हतारिँदै भनिन्, “मैले त यो किताबलाई छुनै पाइनँ, कतै कसैले लग्यो कि ?”

बा-आमासमेत अड्कलबाजी गर्न थाले;
“पुस्तकको मिठास कसले चाख्यो होला ?”
पारिवारिक खुसी र कौतुहल पलभरमै तनावमा बदलियो ।

त्यत्तिकैमा छिमेकी गोठालोले पर्खालपारिबाट आवाज गऱ्यो; “ए मनोहर दाइ ! तपाईंले ल्याएको किताब त मेरो छोरो लिएर स्कुलतिर गएको रहेछ । छोराले भन्दै थियोे, ‘यो किताब पढेपछि सबैलाई मिठो लाग्छ रे’ ।”

घरभरिका मान्छे एकैपटक स्तब्ध भए । कसैले त्यसलाई मिठाई सम्झेका थिए, कसैले अमृत, कसैले औषधि ठानेका थिए । तर त्यो “मिठो” भने घरमै थामिएर बस्न सक्ने कुरा रहेन ।

मनोहरले दीर्घ सास फेरे; “साँचो मिठास त किताबको ज्ञान हो, जसलाई खोस्न सकिँदैन, बाँड्न मात्र सकिन्छ ।”
❀❀❀