लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क: २५ | नन्दलाल आचार्य | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा टिप्पणी❜
☞ सबल र दुर्बल दृष्टिकोणबाट गङ्गा खड्काको ‘गुनासो’ लघुकथाको विमर्श
✒ नन्दलाल आचार्य

गङ्गा खड्काद्वारा लिखित प्रस्तुत लघुकथा ‘गुनासो’ समकालीन नेपाली समाजको एउटा ज्वलन्त र मार्मिक यथार्थमाथि केन्द्रित छ। विशेषगरी, वृद्धवृद्धाप्रतिको उपेक्षा र मृत्युपछिको आडम्बरी प्रशंसाको विरोधाभासलाई यसले सशक्त रूपमा उजागर गरेको छ। यहाँ यस लघुकथाको सबल तथा दुर्बल पक्षहरूको विमर्श प्रस्तुत गरिएको छ।

क) सबल पक्ष

१. विषयवस्तुको सामयिकता र भावनात्मक गहिराइ:
लघुकथाको मूल विषयवस्तु अत्यन्तै सामयिक र संवेदनशील छ। ‘यमपञ्चक’ (तिहार) जस्तो खुसी र पारिवारिक पुनर्मिलनको पर्वलाई मृत्यु र उपेक्षाको पृष्ठभूमिमा प्रयोग गरेर लेखकले समाजको कठोर यथार्थलाई छर्लङ्ग पारेका छन्। मृगौलाको रोगले थलिएर दुई वर्षसम्म छोरा-बुहारीको बेवास्तामा ‘जिउँदै नर्क’ भोगेको पात्रको चित्रणले पाठकको हृदयमा गहिरो भावनात्मक चोट पुर्‍याउँछ। जिउँदो छँदाको पीडा र मरेपछि गरिने ‘स्वर्गप्राप्तिको’ खोक्रो प्रशंसाको तुलनाले कथाको भावनात्मक गहिराइलाई ह्वात्तै बढाएको छ।

२. संवादको तीक्ष्णता र विडम्बनापूर्ण प्रस्तुति:
कथामा प्रयोग भएका तीन मुख्य संवादहरू- वृद्धाको, बुज्रुकको, र पण्डितको एकअर्कासँग जोडिएर एउटा तीक्ष्ण विडम्बना सिर्जना गर्छन्। तिनीहरू सबैले मृतकलाई ‘भाग्यमानी’ भन्दै, ‘तिहारमा मरेर स्वर्ग जाने’ भनी एउटै रट लगाउँछन्। यो प्रशंसा मृतकप्रति नभई केवल परम्परागत अन्धविश्वास वा क्षणिक सामाजिक औपचारिकता मात्र हो भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ। यो पुनरावृत्तिले सामाजिक ढोंग र पाखण्डलाई प्रतीकात्मक रूपमा औँल्याएको छ, जुन कलात्मक रूपमा अत्यन्तै सफल छ।

३. शीर्षकको सार्थकता र अन्त्यको चोटिलोपन:
‘गुनासो’ शीर्षक आफैँमा कथानकको मर्म हो। कथाको अन्तिम अनुच्छेदमा पात्रको आत्माले गरेको गुनासो नै सम्पूर्ण कथाको निचोड हो।
“…अहिले आएर बिनाआधारका तर्कले स्वर्गका कुरा गर्ने मान्छेले म जिउँदो छँदा आएर मेरा छोराबुहारीलाई सम्झाइदिएका भए मैले जिउँदो हुँदैमा स्वर्गको भोग गर्न त पाउँथेँ।”

यस अन्तिम भनाइले कथालाई एउटा शसक्त ‘ट्विस्ट’ (मोड) दिन्छ। यसले भौतिक जीवनको महत्त्व र मरेपछिको खोक्रो धार्मिक-सामाजिक आवरणलाई एकै झट्कामा उदाङ्गो पारिदिन्छ। यस चोटिलो अन्त्यले लघुकथाको मूल उद्देश्य (सामाजिक पाखण्डमाथि प्रश्न उठाउने) लाई पूर्ण रूपमा सफल बनाएको छ। यसलाई कलात्मक प्रतीकात्मकताको उत्कृष्ट उदाहरण मान्न सकिन्छ।

४. भाषाशैलीको सरलता र प्रभाव:
कथाको भाषा सरल, सहज र बोधगम्य छ। ‘जिउँदै नर्क भोगेको’ र ‘जिउँदो हुँदैमा स्वर्गको भोग’ जस्ता शक्तिशाली विरोधाभासपूर्ण पदावलीहरूको प्रयोगले कथाको प्रभावलाई झन् बढाएको छ। लघुकथाको स्वरूपअनुसार यो कथा अत्यन्तै संक्षिप्त, तीव्र र सन्देशमूलक छ। संवादलाई उद्धरण चिह्नमा राखेर सीधा प्रस्तुत गर्नाले यसको नाट्यकीयता (dramatics) र प्रभाव बढेको छ।

ख) दुर्बल पक्ष

१. पात्रहरूको नाम र पहिचानको अभाव:
लघुकथामा मुख्य पात्र (मृतक), उसकी पत्नी, छोरा, बुहारी, वृद्धा, बुज्रुक र पण्डित छन्। तथापि, कसैको पनि नाम उल्लेख गरिएको छैन (पण्डितबाहेक अन्यलाई उनीहरूको सामाजिक भूमिकाबाट मात्र चिनाइएको छ)। नामको अभावले गर्दा कथालाई सार्वभौमिकता त प्रदान गर्छ, तर कतिपय अवस्थामा मुख्य पात्रको व्यक्तिगत पीडालाई गहिराइसाथ महसुस गर्न बाधा पुग्छ। विशेषगरी, मृगौला रोगले थलिएको पात्रको नाम र परिचय थोरै भए पनि दिएको भए, उसको जीवन सङ्घर्ष अझ मूर्त र कारुणिक हुन सक्थ्यो।

२. गुनासोको शैलीमा अस्पष्टता:
कथाको अन्तिम अनुच्छेदमा गुनासो गर्ने वक्तालाई ‘उसको आत्मा’ भनी स्पष्ट पारिएको छ। लघुकथा विधामा यस्तो अमूर्त तत्त्वको प्रयोग गर्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ। आत्माको माध्यमबाट गुनासो व्यक्त गराउँदा, यथार्थवादी कथावस्तु एकाएक अलौकिक वा आध्यात्मिक मोडमा पुग्छ। कलात्मक रूपमा यो एक किसिमको ‘सर्टकट’ जस्तो लाग्न सक्छ। यदि यो गुनासो मृतकको जीवनकालका कुनै डायरीको अंश वा उसको अन्तिम भित्री आवाजको रूपमा प्रस्तुत गरिएको भए, कथाको यथार्थवादी पकड अझ बलियो हुन सक्थ्यो।

३. परिस्थितिजन्य विवरणको अभाव:
कथा तिहार (यमपञ्चक) को बेलाको हो र काठमाडौँको बूढानीलकण्ठमा घटेको उल्लेख छ। तर, तिहार पर्वको उत्साह, घर-आँगनको सजावट वा अन्य कुनै परिस्थितिगत विवरण (setting) को झल्को दिइएको छैन। यमपञ्चकको वातावरणलाई पृष्ठभूमिको रूपमा अझ सशक्तसँग प्रस्तुत गर्न सकेको भए, जीवित र मृतबीचको, खुसी र पीडाबीचको विरोधाभास अझै बढी प्रभावकारी हुन सक्थ्यो।

४. सामाजिक विश्लेषणको एकाङ्कीपन:
कथाले छोरा-बुहारीको बेवास्तामाथि जोड दिएको छ, जुन यथार्थ हो। तर, समाजमा वृद्धवृद्धाको हेरचाह नहुनुको पछाडिका अन्य जटिल कारकहरू (आर्थिक बोझ, व्यस्त जीवनशैली, संयुक्त परिवारको विघटन) को कुनै सङ्केत छैन। कथाले समस्यालाई मात्र उजागर गरेको छ, तर त्यसको सामाजिक जगलाई थप केलाएको छैन। यसले कथाको सामाजिक विश्लेषणलाई केही एकाङ्की बनाइदिएको छ।

ग) निष्कर्ष

समग्रमा, गङ्गा खड्काको लघुकथा ‘गुनासो’ एक शक्तिशाली र मर्मस्पर्शी कृति हो। यसले मृत्युपछिको आडम्बर र जिउँदो छँदाको उपेक्षाको डरलाग्दो सामाजिक यथार्थलाई अत्यन्तै कम शब्दमा मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यसको तीक्ष्ण संवाद, सामयिक विषयवस्तु, र चोटिलो अन्त्य यसका सबल पक्ष हुन्। आत्माको माध्यमबाट गुनासो व्यक्त गर्ने शैलीले यसको यथार्थवादी कलात्मकतामा थोरै कमी ल्याए पनि, यसले उठाएको प्रश्न र सिर्जना गरेको भावनात्मक प्रभाव अत्यन्तै उच्च छ। यो लघुकथा नेपाली साहित्यमा वृद्धवृद्धाप्रतिको उपेक्षाको चित्रण गर्ने सफल र स्मरणीय प्रयासको रूपमा स्थापित छ।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: अदृश्य उज्यालो
✒ नन्दलाल आचार्य

“कसलाई खोज्दै हुनुहुन्छ, आमा?” अनायासै कानमा परेको आवाजले म झस्किएँ। चितासँगै उभिएको एउटा छायाजस्तो आकृतिले मेरो बाटो रोकेको थियो। आवाज परिचित, तर अनुहार धुँवाझैँ फिक्का।

“म… म त बस उसको गुनासो सुनिरहेकी थिएँ,” मैले थर्किँदो स्वरमा भनें।
“गुनासो त यहाँ धेरैका बाँकी छन्,” उसले आकाशतिर औँल्यायो, चिता उठ्दै गरेको धुवाँ जस्तो मनहरू त्यहीँ भुतुक्क उडिरहेझैँ।

ओरालो लाग्दै गरेको साँझमा घाटको कागहरूले एकैसाथ कर्कश स्वर निकाल्थे। नदीको पानीले लासका फूलहरू बोक्थ्यो र चुपचाप परतिर लान्थ्यो, जसरी परिवारले कुनै मान्छेको पीडा बोक्दैनन्, बस बगाउन मात्रै जान्दछन्।

मैले हेरेँ- त्यो छायामानव बोल्दै थियो, “म बाँच्दासम्म नर्क, मरेपछि स्वर्ग। यहाँका मानिसहरूलाई मृतक चाहिन्छ, जीवित होइन।”

मैले नदेखिने आँसु पुछ्दै त्यतिबेला मात्र बुझें- अभियोग मृत्युमा होइन, व्यवहारमा रहेछ।

छायाँ विस्तारै विस्तारै धुवाँमा विलीन हुँदै गयो। अन्तिम क्षणमा उसले भने, “जिउँदोमा गरिएको सद्गार नै स्वर्ग हो, बाँकी सबै त मुखैको फूल हो।”
❀❀❀

❛लघुकथा टिप्पणी❜
☞ सबल र दुर्बल दृष्टिकोणबाट राजन कार्की पाजुको ‘स्नेह’ लघुकथाको विमर्श
✒ नन्दलाल आचार्य

राजन कार्की पाजुद्वारा लिखित लघुकथा ‘स्नेह’ बाल मनोविज्ञान, पारिवारिक सम्बन्ध र निस्वार्थ प्रेमको सुन्दर चित्रण हो। यस कथाले भौतिक इच्छाभन्दा मानवीय सम्बन्ध र त्यागको भावना कति महत्त्वपूर्ण हुन्छ भन्ने सन्देशलाई सरल र मर्मस्पर्शी ढङ्गले प्रस्तुत गरेको छ। यहाँ यस लघुकथाको सबल तथा दुर्बल पक्षहरूको विमर्श प्रस्तुत गरिएको छ।

क) सबल पक्ष

१. विषयवस्तुको मार्मिकता र मौलिकता:
कथाको मूल विषयवस्तु ‘स्नेह’ र ‘त्याग’ हो, जसलाई निर्दोष बालबालिकाहरूको माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ। प्रायः यस्ता कथामा लोभ र स्वार्थको चित्रण हुन्छ, तर यस कथाले दिदी-भाइबीचको गहिरो निस्वार्थ प्रेमलाई केन्द्रमा राखेर मौलिकता प्रदान गरेको छ। रिमा र रिभव दुवैले आ-आफ्नो प्रिय खेलौना (गुडिया र गन) किन्न पैसा मागेको अवस्थामा, बुबाले ‘एक सय’ को नोट मात्र दिनुले सिर्जना गरेको द्वन्द्व (Conflict) तत्कालै समाधानतर्फ उन्मुख हुन्छ, जुन कलात्मक रूपमा प्रभावकारी छ।

२. चरम उत्कर्ष (Climax) को अप्रत्याशितता:
कथामा दुई पटक अप्रत्याशित मोड आउँछ, जसले कथाको उत्कर्षलाई बलियो बनाउँछ:

क) रिमाको हारमा लुकेको जित: दिदी रिमाले जानी-जानी पाखुरा लडाउने खेल हार्नु र “म मेरो भाइ कसैसँग पनि नहारोस् भन्ने चाहन्छु, बाबा!” भन्ने भनाइले स्नेहको गहिराइ देखाउँछ। यो भनाइले बुबा प्रभातलाई भावुक बनाउँछ, जसले पाठकलाई पनि भावनात्मक उचाइ दिन्छ।

ख) रिभवको त्याग:
भाइ रिभवले पैसा जितेर पनि आफूले चाहेको गनको सट्टा दिदीले चाहेको गुडिया लिएर आउनु दोस्रो र अझ महत्त्वपूर्ण उत्कर्ष हो। “यो तिहारको बेला दिदीको मन दुखाउनु हुँदैन नि, बाबा!” भन्ने रिभवको जवाफले कथालाई पूर्णता दिँदै सम्बन्धको जीत घोषणा गर्छ। यी दुवै मोडले कथालाई सामान्य र अनुमानित हुनबाट जोगाएर कलात्मक ऊर्जा प्रदान गरेको छ।

३. शीर्षकको सार्थकता र प्रतीकात्मकता:
‘स्नेह’ शीर्षक अत्यन्तै सार्थक छ। लघुकथामा रिमाको भाइप्रतिको त्याग (हार स्वीकार्नु) र रिभवको दिदीप्रतिको समर्पण (गुडिया किन्नु) दुवैलाई यसले समेटेको छ। एक सय रूपैयाँको नोट यहाँ केवल भौतिक वस्तुको प्रतीक हो, जसलाई बालबालिकाले सहजै मानवीय भावना (स्नेह र त्याग) सँग साटेका छन्। कथामा ‘तिहार’ को पृष्ठभूमिले पनि स्नेह र पारिवारिक मेलमिलापको महत्त्वलाई बल दिएको छ, किनकि तिहार (यमपञ्चक) लाई दिदी-भाइको प्रेमको पर्व (भाइटीका) सँग पनि जोडिन्छ।

४. भाषाशैलीको सरलता र सघनता:
लघुकथाको संरचनामा संवादको बाहुल्यता छ, जसले कथालाई जीवन्त र गतिशील बनाएको छ। “लाडिँदै रहर बताइन्,” “मुखामुख गरे,” र “कोठामा सन्नाटा छायो” जस्ता सरल र मूर्त पदावलीहरूले दृश्य निर्माणमा सहयोग पुर्‍याएका छन्। लघुकथाको विशेषताअनुसार यो कथा अत्यन्तै संक्षिप्त, तीव्र र सन्देशमूलक छ।

ख) दुर्बल पक्ष

१. द्वन्द्व सिर्जनाको कृत्रिमता:
कथाको द्वन्द्व (एक सय रूपैयाँको मात्र उपलब्धता) केही कृत्रिम लाग्न सक्छ। बुबा प्रभातले जानी-जानी गोजीबाट एक सयको नोट मात्र झिकेर “लौ, एक सय मात्र रहेछ। अब कसलाई दिऊँ त?” भन्नुले बालबालिकाको परीक्षण गरेको जस्तो देखिन्छ। यसले बुबाको चरित्रलाई कथाको आवश्यकता पूरा गर्नका लागि उपकरण (Plot Device) को रूपमा मात्र प्रस्तुत गरेको भान हुन्छ, जुन स्वाभाविक लाग्दैन। यदि बुबाले साँच्चै आर्थिक सङ्कटको कारण पैसा दिन नसकेको भए, कथाको यथार्थवादी पकड अझ बलियो हुन सक्थ्यो।

२. पात्रहरूको भावनात्मक विकासको अभाव:
बुबा प्रभातको भूमिका छोराछोरीलाई परीक्षा गर्ने र प्रतिक्रिया दिनेमा मात्र सीमित छ। जब उनले छोरीको त्याग देख्छन्, उनको आँखा रसाउँछन्, तर उनको भावनात्मक गहिराइ वा पछिल्लो कार्य (जस्तै, दुवैलाई पैसा थपिदिनु) को चित्रण गरिएको छैन। बालबालिकाको त्यागको अगाडि अभिभावकको भूमिका केवल साक्षीको रूपमा सीमित हुँदा, कथामा पारिवारिक अन्तरक्रियाको आयाम कमजोर भएको छ।

३. घटनाको गतिमा तीव्रताको कमी:
दिदी-भाइले पाखुरा लडाउने प्रस्ताव गर्नु, हार्नु र भाइले जित्नुसम्मको घटनाक्रम स्वाभाविक छ। तर, “केही क्षणपछि रिभव गुडिया हातमा लिएर भित्र पस्यो” भन्नुले कथाको गतिलाई एकाएक तीव्र बनाएको छ। भाइले जितेर बाहिरिएपछि उसले आफ्नो गन किन्ने वा दिदीको गुडिया भन्ने निर्णय कसरी गर्‍यो? उसले पसलमा पुगेर कसरी सोच बदल्यो भन्नेजस्ता मध्यवर्ती चरणहरूलाई छोड्दा, रिभवको त्यागको भावनात्मक सङ्घर्ष पाठकले महसुस गर्न पाउँदैनन्।

४. प्रस्तुतिको अति नाटकीयता (Melodrama):
दिदीको पाखुरा लडाउने खेल हार्नु र भाइको गुडिया लिएर आउनु दुवै पक्ष उत्कृष्ट मानवीय मूल्य देखाउने सन्दर्भहरू हुन्। तर, यी दुवै घटना यति छोटो समयमा र एकपछि अर्को गरी आउँदा, कथा अति नाटकीय (Overly Melodramatic) र आदर्शवादी बनेको छ। मानवीय सम्बन्धमा यति ठूलो त्याग यति सजिलै र तत्कालै हुन्छ भन्ने विश्वास गर्न पाठकलाई गाह्रो हुन सक्छ। यसले कथालाई ‘उपदेशात्मक’ साहित्य (Didactic literature) तर्फ ढल्काएको छ।

ग) निष्कर्ष

राजन कार्की पाजुको लघुकथा ‘स्नेह’ ले मानवीय सम्बन्ध र निस्वार्थ प्रेमको महत्त्वलाई सरल र सुन्दर ढङ्गले प्रस्तुत गरेको छ। यसको मर्मस्पर्शी विषयवस्तु, अप्रत्याशित उत्कर्ष, र सार्थक शीर्षक यसका सबल पक्ष हुन्। विशेषगरी, बालबालिकाको माध्यमबाट त्यागको आदर्शलाई प्रस्तुत गर्ने कलात्मक प्रयास सराहनीय छ। तथापि, द्वन्द्वको कृत्रिम सिर्जना र घटनाक्रमको अति नाटकीय प्रस्तुतिले यसको यथार्थवादी कलात्मकतामा केही कमी ल्याएको छ। समग्रमा, यो कथा पारिवारिक मूल्य र स्नेहको विजयको सन्देश दिने एक उत्कृष्ट लघुकथाको रूपमा स्थापित छ।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: उज्यालो मन
✒ नन्दलाल आचार्य

“दिदी… दिदी! त्यो गुडियाको हात किन छिनिएको जस्तो देखिन्छ?” साँझपख कोठाको झ्याल खोलेर भित्र पसेको रिभवले झस्किँदै सोध्यो।
रिमा एकछिन मौन भइन्, “हिजो खेल्दा नै छुट्टिएको हो भाइ… तर ठीक छ, म अझै यसैलाई माया गर्छु,” उनको स्वरमा अनौठो नम्रता मिसिएको थियो।

घरभित्र तिहारका बत्तीहरू झिलिमिली भइरहेका थिए। साँझले कोठालाई न्यानो सुनौलो धुलोले पूरिरहेको थियो। प्रभात टेबलमुनि जरुवा कागज सजाइरहेका थिए, जस्तै समयले बाँड्ने–नबाँड्ने स्नेहका कागज।

रिभवले दिदीकै छेउमा बसेर गुडिया हेर्न थाल्यो।
“दिदी, मन परेन भने म अर्को किनिदिन्छु है,” उसले हिच्किचिँदै भन्यो।
रिमा मुस्कुराइन्, “माया पुरानो चिज जस्तै हो भाइ… टुटे पनि मनले सिलाइदिन्छ।”

उनको उत्तरले रिभव एकछिन थामिन सकेन। अनि जेबको गहिराइबाट बिहानको खेलमा जितेको त्यही पुरानो सयको नोट निकाल्यो।
“दिदी, यो पैसा तिमी राख। म त गन चाहन्नँ अब,” ऊ न्यानो स्वरमा भन्यो।

प्रभातको ध्यान एकाएक उनीहरूतिर तानियो— दुई बालक, तर भावनामा दुई उज्याला दीप। बाहिर भरतमाला बालिँदै थियो, भित्र दुईजनाको मनमा दीपक बलेको थियो।

रिमा आश्चर्यले सोधिन्, “भाइ, तिमीले गन किनेर रमाइलो गर्छु भन्या थियौँ नि?”
रिभव केही क्षण मौन रह्यो, झ्यालबाहिर टल्किँदिएको दियोतिर हेर्दै मुस्कुरायो—
“दिदी, दियो बल्नु भनेको अँध्यारोलाई जित्नु हो… अनि म आफ्नो मनकै अँध्यारो जित्न खोज्दैछु।”

यो भनाइसँगै कोठामा सन्नाटा बस्यो— तर त्यो सन्नाटा उज्यालो सन्नाटा थियो।
र प्रभातका आँखाबाट रसको सानो दियो टल्कियो।
❀❀❀

❛लघुकथा टिप्पणी❜
☞ सबल र दुर्बल दृष्टिकोणबाट लक्ष्मण ज्ञवालीको ‘विभेद’ लघुकथाको विमर्श
✒ नन्दलाल आचार्य

लक्ष्मण ज्ञवालीद्वारा लिखित प्रस्तुत लघुकथा ‘विभेद’ कुकुर तिहारको परम्परालाई पृष्ठभूमिमा राखेर मानव समाजमा व्याप्त गहिरो विभेद (Discrimination) र पाखण्डमाथि केन्द्रित छ। कथाले पशुपक्षी र मानव समाज दुवैमा विद्यमान वर्ग विभाजन र अवसरको असमानतालाई मार्मिक रूपमा चित्रण गरेको छ।

क) सबल पक्ष

१. विषयवस्तुको प्रतीकात्मक गहिराइ र नवीनता:
कथाले कुकुर तिहार (यमपञ्चकको दोस्रो दिन) जस्तो विशिष्ट सांस्कृतिक पर्वलाई विभेदको गहन विषयवस्तुसँग जोडेर नवीनता प्रस्तुत गरेको छ। कुकुर तिहारमा सबै कुकुर पूजनीय मानिए पनि, समाजमा ‘महलका ठूला टाउके कुकुर’ र ‘सडकका ख्याउटे कुकुर’ बीचको चरम विभेदलाई देखाएर लेखकले वर्ग विभाजनको तीतो यथार्थलाई प्रतीकात्मक रूपमा उजागर गरेका छन्। ‘कालु’ नामक सडकको कुकुरको डर र त्रसित मनोदशाले उपेक्षित वर्गको प्रतिनिधित्व गरेको छ।

२. मानव र पशु मनोदशाको संयोजन:
कथाको सबभन्दा बलियो पक्ष भनेको रमिलाको चेतना प्रवाह (Stream of Consciousness) हो। कालुको डर र मानिससँगको दूरी देखेर रमिलाले आफ्नो मनमा निम्न कुराहरू जोड्छिन्:

कुकुरप्रति हिजोका दिनमा गरिएको दुर्व्यवहार।

कुकुरहरूबीचको वर्ग विभेद (महल भर्सेस सडक)।

पशु अधिकारकर्मीको ‘फोस्रा भाषण’ प्रतिको रोष।

‘शासकीय विभेद खेपिरहेका भुइँमानवको मनोदशा’ सँग यसको तुलना।
यो संयोजनले कथालाई साधारण बाल मनोविज्ञानको कथाबाट उठाएर गम्भीर सामाजिक-राजनीतिक विमर्शको उचाइमा पुर्‍याएको छ। रमिलाको अन्तर्मनको यो तुलनात्मक विश्लेषणले कथाको सन्देशलाई सार्वभौमिक र शक्तिशाली बनाएको छ।

३. सशक्त विडम्बना र प्रस्तुति:
कथामा रहेको विडम्बना (Irony) अत्यन्तै मार्मिक छ। एक दिन पूजनीय हुने कुकुर (कालु) मानवको नजिक आउन डराउँछ, किनभने उसले वर्षभरि मानिसबाट दुर्व्यवहार मात्र पाएको छ। रमिलाले प्रेमले डाक्दा पनि नजिक नआउनु र लुकेर राखिएको खानेकुरा मात्र खानुले विश्वासको सङ्कट (Crisis of Trust) लाई देखाउँछ। अन्त्यमा, महलका कुकुरहरूको ‘कर्कस भुकाइ’ मा प्रेम-सद्भाव नभेटिनुले देखाउँछ कि भौतिक सुविधा (महल) भन्दा भावनात्मक सम्बन्ध (स्नेह) महत्त्वपूर्ण हुन्छ, तर समाजमा दुवै दुर्लभ छन्।

४. भाषाशैलीको चित्रात्मकता र अन्त्यको ध्वन्यात्मकता:
कथामा ‘पूजाको थाली’, ‘माला’, ‘छड्के नजर’, ‘ख्याउटे कुकुर’ जस्ता चित्रात्मक शब्दहरूको प्रयोग भएको छ। ‘भुइँमानव’, ‘ठूला टाउके कुकुर’ जस्ता पदावलीले प्रतीकात्मकतालाई सहयोग पुर्‍याएको छ। अन्त्यमा, ‘ह्वाङ ह्वाङ ह्वाङ ह्वाङ…’ भन्ने ध्वन्यात्मक शब्दको प्रयोगले कथामा तीव्र समापन (Abrupt Ending) दिएको छ र पाठकको मनमा महलका कुकुरहरूको आक्रोश र प्रेमशून्य वातावरणको छाप छोड्छ।

ख) दुर्बल पक्ष

१. चेतना प्रवाहको अस्पष्टता र गतिको कमी:
रमिलाको मनभित्र एकैपटक धेरै विषयहरू (कुकुरप्रतिको दुर्व्यवहार, पशु अधिकारकर्मी, शासकीय विभेद, भुइँमानव) मा विचार आउँदा चेतना प्रवाह (Stream of Consciousness) केही अव्यवस्थित वा छरिएको जस्तो लाग्छ। लघुकथाको तीव्र गतिमा, पाठकले कालु र रमिलाको अन्तरक्रियामा बढी ध्यान केन्द्रित गर्न चाहेको बेला, रमिलाले एकैचोटि पशु अधिकार र शासकीय विभेद जस्ता बृहत् सामाजिक मुद्दाहरूमा विचार केन्द्रित गर्नुले कथाको गतिको प्रवाहमा केही बाधा पुगेको छ।

२. कथाको शीर्षकको अपूर्णता:
कथाको शीर्षक ‘विभेद’ मात्र छ। विभेद त मानव समाजमा पनि छ र कुकुरहरूको समाजमा पनि। शीर्षकले ‘विभेद’ को कुन पक्षलाई विशेष गरी जोड दिन खोजेको हो भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा सङ्केत गर्न सकेको छैन। यदि ‘कुकुर तिहारको विभेद’ वा ‘पाखण्डको विभेद’ जस्तो शीर्षक राखिएको भए, कथाको विषयवस्तु थप केन्द्रित हुन सक्थ्यो।

३. ‘कालु’ चरित्रको सीमितता:
कथामा मुख्य पात्र कालुको डर र त्रसित व्यवहारलाई मात्र देखाइएको छ। उसको विगतको दुर्व्यवहारको कुनै सङ्केत वा दृश्य दिइएको छैन। यदि सानो फ्ल्यासब्याक (उदाहरणका लागि: ‘हिजो एक बालकले उसलाई ढुङ्गा हान्दाको घाउ सम्झियो’) समावेश भएको भए, कालुको डर अझ स्वाभाविक र विश्वसनीय हुन सक्थ्यो। हालको प्रस्तुतिमा कालुको डर केवल ‘मानिसहरूबाट ऊप्रति गरिने दुर्व्यवहार सम्झेर’ भन्ने अमूर्त वाक्यांशमा सीमित छ।

४. निष्कर्षको निराशावादी टोन:
कथाले कुकुर तिहारजस्तो शुभ पर्वमा पनि मानवीय पाखण्ड र विभेदको कटु यथार्थलाई प्रस्तुत गर्दा, पाठकमा गहिरो निराशा मात्र छोडेको छ। रमिलाले कालुलाई माला लगाइदिन नसकेकोमा दुःखी हुनु स्वाभाविक हो, तर समाजमा विभेद कम गर्न वा पशु-मानव सम्बन्ध सुधार्न सकिने कुनै पनि सानो आशाको किरण (Hope) वा सङ्केत नदिइनुले कथालाई केही एकाङ्की बनाएको छ। उत्कृष्ट कलाकृतिले समस्या देखाए पनि, कतै न कतै समाधानको सङ्केत दिएर पाठकलाई चिन्तन गर्न प्रेरित गर्नुपर्दछ।

ग) निष्कर्षग) निष्कर्ष

लक्ष्मण ज्ञवालीको लघुकथा ‘विभेद’ एक विचारोत्तेजक र सशक्त कृति हो, जसले एउटा सांस्कृतिक पर्वलाई सामाजिक पाखण्डको ऐना बनाइदिएको छ। यसको गहन प्रतीकात्मकता, चेतना प्रवाहको माध्यमबाट गरिएको सामाजिक-राजनीतिक विश्लेषण, र विडम्बनापूर्ण प्रस्तुति यसका सबल पक्ष हुन्। सडकको कुकुरको मनोदशालाई ‘भुइँमानव’ को मनोदशासँग तुलना गर्ने कलात्मक कौशल विशेषगरी सराहनीय छ। यद्यपि, चेतना प्रवाहको तीव्रतामा अस्पष्टता र निराशावादी निष्कर्षले कथाको कलात्मक सन्तुलनमा केही कमजोरी देखाउँछ। समग्रमा, यो लघुकथा नेपाली समाजमा विद्यमान वर्गीय र शासकीय विभेदमाथि प्रतीकात्मक रूपमा प्रश्न उठाउने महत्त्वपूर्ण रचना हो।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: छायामा फुल्ने उज्यालो
✒ नन्दलाल आचार्य

“रमिला दिदी… कालु फेरि त्यही चौबाटोतिर गयो है!”
छिमेकी बालकको हतारिएको आवाज सुन्नासाथ रमिला झसङ्ग भइन्। हिजोको घटना मनभरि बाक्लिएर बसेकै थियो—विश्वासको घाउ, विभेदको छायाँ, र आफ्नो असहायता।

चिसो बिहानको कुहिरोले गल्लीलाई आच्छादित गरेको थियो। पर, महलतिर भने झिलिमिली बत्तीको रङ्गीन मुस्कान। रमिलाले ढोकाको छेउमा झुकेर हेर्दा कालु टाढै उभिएको देखिन्—जसरी घामले छायाँलाई पछ्याउँछ, तर छोएनछु भन्ने डरले टाढा बस्छ।

“कालु…” उनले बिस्तारै बोलाइन्। आवाजमा कर होइन, करुणाको तान थियो।
कालु नजिक आउन खोजेजस्तो गरी एक पाइला अगाडि बढ्थ्यो, तर महलपट्टिबाट आउने ठूला कुकुरहरूको घमण्डीला भुकाइले ऊ फेरि पछि हट्थ्यो।

गल्लीतिर फैलिएको विभेदको गन्ध रमिलालाई असह्य लाग्यो—कसलाई पूजा गर्ने? जसले सजिएको मालिक पायो? कि जसले दशौँ चोट खाएर पनि मान्छेको आँगन नछोड्ने वफादारी राख्यो?

रमिलाले हातभरिको माला, केही खानेकुरा, र एउटा सानो कागजमा लेखिएको आत्मग्लानि चौबाटोकै ढुंगामा राखेर फेरि लुकेर हेर्न थालिन्।
कालु एकछिन हिच्किचायो। कुहिरो हटेजस्तै सावध मन्दताले ऊ अघि बढ्यो।
रमिलाले देखिन्—ऊ केवल खाना होइन, आफूलाई सम्मान गर्ने दृष्टि खोजिरहेको छ।

महलतिर फेरि चिरिएको आवाज आयो—ह्वाङ ह्वाङ ह्वाङ…
तर आज रमिलाको मनमा त्यो आवाजले डरलाग्दो घाउ छोडेन। बरु एउटा बुझाइ अङ्कुरियो—
“माला शक्ति होइन, मनको उचाइ हो — जहाँ विभेद बस्छ, त्यहाँ पूजा होइन, पञ्चपाप जन्मिन्छ।”

कालुले सामग्री खाइसकेपछि टाढाबाटै रमिलातिर एकनास हेरेर पुच्छर हलायो।
रमिला मुस्कुराइन्।
अचानकै बालकले सोध्यो, “दिदी, अब कालु तपाईंलाई किन डराउँदैन?”

रमिलाले टाउको हल्लाउँदै हठात् उत्तर दिइन्—
“डर उसलाई हामीले दिन्छौँ, विश्वास उसैले कमाउँछ; विभेद भने हाम्रै मनले जन्माउँछ।”
❀❀❀