द्वारिका धाम: सनातन धर्मको एक महत्त्वपूर्ण तीर्थ | भाष्कर मैनाली शर्मा | हाम्रो कथाघर

द्वारिका सनातन धर्मका चार धाममध्ये एक प्रमुख धाम हो। यसलाई “मोक्षधाम” अथवा “मुक्तिक्षेत्र” पनि भनिन्छ। यस धामको धार्मिक, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व यस प्रकार छन्:

महाभारत युद्धपछि भगवान् श्रीकृष्णले मथुरा छोडी समुद्र किनारमा नयाँ नगर स्थापना गर्नुभयो, जसलाई द्वारिका भनिन्छ। यसलाई “कृष्ण नगरी” वा “द्वारिकाधीशको नगरी” पनि भनिन्छ। आदिशंकराचार्यले बताएको चार धाम (बद्रीनाथ, जगन्नाथपुरी, रामेश्वरम् र द्वारिका) मध्ये द्वारिका पश्चिम दिशाको धाम हो। यसलाई “मोक्ष प्राप्त हुने पवित्र स्थान” मानिन्छ।

यहाँ प्रसिद्ध द्वारिकाधीश मन्दिर (जगतमन्दिर) अवस्थित छ, जहाँ कृष्णलाई “द्वारिकानाथ” भनेर पूजा गरिन्छ। यस मन्दिरमा वैष्णव सम्प्रदायका भक्तजनहरूको ठूलो आस्था रहन्छ। पुराण र महाभारतअनुसार कृष्णले पृथ्वी त्यागेपछि द्वारिका समुद्रमा विलिन भयो। आज पनि पुरातत्वविद्हरूले समुद्रभित्र डुबेको प्राचीन नगरीका अवशेषहरू फेला पारेका छन्, जसले यसको ऐतिहासिकता पुष्टि गर्छ। द्वारिका यात्राले पाप पखालिने र मोक्ष दिलाउने विश्वास गरिन्छ। स्कन्द पुराण, भागवत पुराण आदि ग्रन्थमा द्वारिकाको महिमा वर्णन गरिएको छ। सनातन धर्ममा द्वारिका धाम भगवान् श्रीकृष्णसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित पवित्र तीर्थ हो। यो वैष्णव भक्ति परम्पराको केन्द्र मात्र नभई हिन्दुहरूको चारधाम यात्रा पूरा गर्ने अत्यावश्यक धाम पनि हो।

द्वारिका धामको शाब्दिक अर्थ

“द्वारिका” शब्द संस्कृतका दुई पदबाट बनेको छ – “द्वार” = ढोका, प्रवेशद्वार र “का/इका” = स्थान, क्षेत्र, घर वा नगरी। त्यसैले द्वारिकाको शाब्दिक अर्थ हुन्छ – “ढोकाहरूको नगरी” वा “प्रवेशद्वार भएको स्थान”। पुराणहरूअनुसार द्वारिका भगवान् श्रीकृष्णले स्थापित गर्नुभएको नगर हो, जहाँ असंख्य द्वार (प्रवेशद्वार) भएकोले यसलाई द्वारिका भनियो। “धाम” शब्दको अर्थ हुन्छ – पवित्र स्थान, आध्यात्मिक निवास वा भगवान्को वासस्थान। त्यसैले “द्वारिका धाम” को शाब्दिक अर्थ हुन्छ: “भगवान् श्रीकृष्णको पवित्र निवासस्थान, जसलाई अनेकौँ प्रवेशद्वार भएको नगरी भनिन्छ।”

द्वारिकाधीश मन्दिर (जगतमन्दिर)

द्वारिका धामको केन्द्रबिन्दु मानिने द्वारिकाधीश मन्दिर भारतको गुजरात राज्यको सौराष्ट्र क्षेत्रमा, गोमती नदी र अरब सागरको किनारमा अवस्थित छ। यसलाई जगतमन्दिर पनि भनिन्छ। यसको धार्मिक, ऐतिहासिक र स्थापत्य महत्त्व यस प्रकार छन्:

• पौराणिक पृष्ठभूमि: किंवदन्तीअनुसार यो मन्दिर मूलतः भगवान् श्रीकृष्णका नाति वज्रनाभले (अभिमन्यु र उत्तराका पुत्र) २,५०० वर्षअघि बनाएका थिए। त्यसपछि विभिन्न राजाहरूले यसलाई पुनःनिर्माण र विस्तार गरे। वर्तमान मन्दिरको संरचना मुख्यतः ११औँ–१२औँ शताब्दीमा बनेको मानिन्छ।
• स्थापत्य शैली: यो मन्दिर चालुक्य शैलीमा बनेको छ। मन्दिरको अग्लो शिखर (शिखर) करिब ७८ मिटर (२५६ फिट) अग्लो छ, जुन समुद्रबाट टाढै देखिन्छ। मन्दिरको शिखरमा ठूलो ध्वजा (पताका) फहराइन्छ, जुन दिनमा पाँच पटक परिवर्तन गरिन्छ। भित्र पाँचतले संरचना छ, जसले पाँच महाभूत (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश) को प्रतीक जनाउँछ।
• धार्मिक महत्त्व: यहाँ भगवान् श्रीकृष्णलाई “द्वारिकाधीश” अर्थात् द्वारिकाका स्वामीको रूपमा पूजा गरिन्छ। यो वैष्णव सम्प्रदायको प्रमुख तीर्थ हो र चारधाम यात्रामा पश्चिमी धामको रूपमा मानिन्छ। स्कन्द पुराण, पद्म पुराण, भागवत पुराण आदि ग्रन्थमा द्वारिकाको महिमा विस्तारले वर्णन गरिएको छ।
• ऐतिहासिक सङ्घर्ष: ११औँ शताब्दीमा महमूद गजनवीले र १५औँ–१६औँ शताब्दीमा अन्य मुस्लिम आक्रमणकारीहरूले मन्दिर ध्वस्त पारेको इतिहास छ। प्रत्येक पटक भक्तजन र स्थानीय राजाहरूले यसलाई पुनःनिर्माण गरे। हालको संरचना मुख्यतः १६औँ शताब्दीमा पुनर्निर्मित भएको मानिन्छ।
• पुरातत्त्विक प्रमाण: समुद्रभित्र गरिएको उत्खननमा डुबेको द्वारिका नगरीका अवशेष भेटिएका छन्, जसले पुराणमा उल्लेखित कथालाई ऐतिहासिक प्रमाण दिन्छ। यी प्रमाणहरूले यो क्षेत्र साँच्चै भगवान् श्रीकृष्णको प्राचीन नगर भएको सङ्केत गर्छ।
• वर्तमान स्थिति: आज यो मन्दिर हिन्दुहरूको प्रमुख तीर्थस्थल हो। हरेक दिन हजारौँ भक्तजन यहाँ दर्शनका लागि आउँछन्। विशेषगरी जन्माष्टमी र होलीमा यहाँ लाखौँ तीर्थयात्रीको भीड लाग्छ।

द्वारिका मन्दिर केवल एक धार्मिक स्थान मात्र नभई, भारतीय संस्कृति, पौराणिक विश्वास र ऐतिहासिक सङ्घर्षहरूको प्रतीक हो। यसलाई मोक्ष प्राप्त हुने द्वार मानिन्छ र त्यसैले यसको आस्था र महत्त्व सनातन धर्ममा अपार छ।

डुबेको द्वारिका नगरी: ऐतिहासिक प्रमाण

महाभारत, भागवत पुराण, हरिवंश पुराणअनुसार भगवान् श्रीकृष्णले मथुरा छोडेर समुद्र किनारमा नयाँ नगर द्वारिका निर्माण गर्नुभयो। पुराणहरू भन्छन्: श्रीकृष्णले पृथ्वी त्यागेपछि द्वारिका नगरी समुद्रमा विलिन भयो। शताब्दीयौँसम्म यो कुरा कथा वा मिथक मानिन्थ्यो।

सन् १९८० र १९९० को दशकमा भारतको नेशनल इन्स्टिच्युट अफ ओशनोग्राफी (एनआईओ) ले समुद्री उत्खनन गर्‍यो। गुजरातको ओखा बन्दरगाह नजिक, गोमती नदीको मुखबाट समुद्रतर्फ ३०–४० फिट तल डुबेको नगरका अवशेष भेटिए।

भेटिएका सामग्री:

• पर्खालका भग्नावशेष
• घाट (जेट्टी)
• ढुङ्गाका शिल्प र स्तम्भ
• फुटेका भाँडाकुँडा, धातुका औजार, मनका (बिड्स)

समुद्रभित्र भेटिएका सामग्रीहरूको कार्बन-१४ टेस्ट र थर्मोल्युमिनेसन्स टेस्ट गर्दा उनीहरूको आयु करिब ३५००–४५०० वर्ष पुरानो देखिएको छ। यो काल महाभारत काल (लगभग ई.पू. १५००–१७००) सँग मेल खान्छ। पुराणमा वर्णन भएअनुसार द्वारिका एक समृद्ध, योजनाबद्ध नगर थियो जसमा अनेकौँ द्वार (प्रवेशद्वार), राजमहल, घाट, उद्यान आदि थिए। उत्खननमा भेटिएका पर्खाल र घाटका संरचना पुराणको विवरणसँग मिल्छन्।

डुबेको द्वारिका पुरातात्त्विक दृष्टिले विश्वकै पुरानो नियोजित नगरीमध्ये एक हो। यसले प्राचीन भारतीय सभ्यता र सहरी जीवनको प्रमाण दिन्छ। यो प्रमाणले पुराणमा उल्लिखित द्वारिका कथा केवल मिथक नभई ऐतिहासिक यथार्थ पनि भएको देखाउँछ। समुद्रभित्र भेटिएको यो डुबेको द्वारिका नगरीलाई आधुनिक पुरातत्त्वको चमत्कार मानिन्छ। यसले भगवान् श्रीकृष्णको ऐतिहासिक अस्तित्व र महाभारतकालीन सभ्यतालाई अझ प्रामाणिक रूपमा पुष्टि गर्छ। समुद्रभित्र भेटिएका द्वारिका नगरीका अवशेषहरूले पौराणिक कथा मात्र नभई ऐतिहासिक सत्यलाई उजागर गरेका छन्। द्वारिका केवल आस्था र धर्मको केन्द्र नभई इतिहास, पुरातत्त्व र सभ्यताको अद्भुत संगम हो।

चारधाममा द्वारिकाको स्थान

चार धाम (बद्रीनाथ, द्वारिका, जगन्नाथपुरी, रामेश्वरम्) लाई सनातन धर्ममा मोक्षदायक तीर्थ मानिन्छ। यी चारै धामलाई भारतको चार दिशामा अवस्थित धार्मिक द्वारका रूपमा बुझिन्छ। द्वारिका पश्चिम धाम हो। यसको मान्यता यसरी स्थापित भयो:

• आदि शंकराचार्यको योगदान: ८औँ शताब्दीमा आदि शंकराचार्यले हिन्दु समाजलाई एकता दिन “चार धाम” यात्रा प्रणाली सुरु गरे। उहाँले भारतका चार दिशामा चार प्रमुख तीर्थस्थल तोक्नुभयो:
  • उत्तर → बद्रीनाथ
  • दक्षिण → रामेश्वरम्
  • पूर्व → जगन्नाथपुरी
  • पश्चिम → द्वारिका
  यसरी द्वारिकालाई आधिकारिक रूपमा पश्चिम धामको मान्यता प्राप्त भयो।
• पौराणिक महत्त्व: द्वारिका भगवान् श्रीकृष्णको नगरी भएकाले यो स्वाभाविक रूपमा पवित्र स्थल थियो। भागवत पुराण, हरिवंश पुराण, महाभारत आदि ग्रन्थमा द्वारिकाको महिमा विस्तारले वर्णन गरिएको छ। यस कारण द्वारिकालाई मोक्षदायक स्थल मान्ने प्रथा प्राचीन कालदेखि नै थियो।
• धार्मिक विश्वास: हिन्दु तीर्थयात्रा परम्परामा गङ्गा स्नान, काशी यात्रा, द्वारिका दर्शनलाई अत्यन्त शुभ मानिन्छ। स्कन्द पुराणमा भनिएको छ:”द्वारिकायां निवसति यो नरः केशवालये । स याति परमं स्थानं विष्णुना सह मोदते ॥” अर्थात् (द्वारिकाधाममा वास गर्ने भक्त विष्णुसँगै परमधाममा आनन्दले वास गर्छ।)
• भौगोलिक र सांस्कृतिक संयोजन: चारधामलाई भारतको चार दिशामा राखेर सम्पूर्ण भारतलाई आध्यात्मिक नक्सामा जोड्ने प्रयास गरिएको थियो। द्वारिका अरब सागरको किनारमा बसेको हुँदा, यसले पश्चिम दिशा प्रतिनिधित्व गर्छ। शंकराचार्यले चार धाम तोक्दा हिन्दु समाजका विभिन्न सम्प्रदाय र पन्थलाई एकतामा बाँध्ने उद्देश्य राखे। वैष्णव सम्प्रदायको आस्था कृष्णमा केन्द्रित भएकाले पश्चिम धामका रूपमा द्वारिका चयन हुनु प्राकृतिक थियो।

द्वारिका धामले चारधामको मान्यता भगवान् श्रीकृष्णको निवासस्थान भएकाले स्वाभाविक रूपमा पवित्र मानिँदै आएको थियो। पछि आदि शंकराचार्यले धार्मिक–सामाजिक एकता र आध्यात्मिक यात्राको परम्परा स्थापनाका लागि चार दिशामा चार धाम तोक्दा द्वारिका पश्चिम धामको रूपमा प्रतिष्ठित भयो।

द्वारिकाधीश मन्दिरको स्थापत्य र ढाँचा

द्वारिका मन्दिर भारतको गुजरात, समुद्र किनारमा बनेको भव्य मन्दिर हो। यसको संरचना चालुक्य स्थापत्य शैलीमा आधारित छ। यसको ढाँचा यसरी वर्णन गर्न सकिन्छ:

• शिखर र ध्वजा: मन्दिरको प्रमुख शिखर करिब ७८ मिटर (२५६ फिट) अग्लो छ। समुद्रबाट टाढै देखिने यो शिखरमा ठूलो ध्वजा (झण्डा) फहराइन्छ, जुन दिनमा पाँच पटक परिवर्तन गरिन्छ। शिखरमा ५२ वटा साना ध्वजदण्ड छन्, जसले ५२ कुल/वंशको प्रतीक जनाउँछन्।
• पाँच तला: मन्दिरमा पाँच तला छन्। यी पाँच तला पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश (पाँच महाभूत) लाई जनाउँछन्। तल्ला–तल्लामा सुन्दर मूर्तिहरू, शिल्पकला र देवताका प्रतिमाहरू राखिएका छन्।
• प्रवेशद्वार: मन्दिरको मुख्य प्रवेशद्वारलाई सिंहद्वार भनिन्छ। यो ठूला ढुङ्गाका खम्बा र कलात्मक नक्काशीले सजाइएको छ। मुख्य द्वारबाट भित्र पस्दा ठूलो प्रांगण हुन्छ।
• गर्भगृह र मूर्ति: गर्भगृहमा भगवान् श्रीकृष्णको मूर्ति “द्वारिकाधीश” (शहरका स्वामी) को रूपमा विराजमान छ। मूर्ति चाँदीको सिंहासनमा राखिएको हुन्छ। भक्तजनलाई यहाँ दर्शन गर्न प्रमुख अवसर मिल्छ।
• सभा मण्डप: गर्भगृहअगाडि ठूलो सभा मण्डप छ। यहाँ भक्तजनहरू बस्ने, भजन–कीर्तन गर्ने, तथा उत्सव मनाउने ठाउँ हुन्छ।
• गोमती घाट: मन्दिर समुद्र किनारमा रहेकोले, मन्दिर परिसरमा गोमती नदीको घाट छ, जहाँ भक्तजन स्नान गरेर मन्दिर प्रवेश गर्छन्।
• अन्य मन्दिरहरू: परिसरभित्र अन्य देव–देवीका मन्दिरहरू पनि छन्, जस्तै लक्ष्मीनारायण, रुक्मिणी, बलराम आदि।
• कलात्मक नक्काशी: सम्पूर्ण मन्दिर ढुङ्गामा बनेको स्तम्भहरूमा देवी–देवता, पुष्प, ज्यामितीय आकृति र पुराणका प्रसङ्गहरूको कलात्मक नक्काशी गरिएको छ।

द्वारिका मन्दिरको ढाँचा धार्मिक दृष्टिले मात्र नभई स्थापत्य–कलात्मक दृष्टिले पनि अनुपम छ। अग्लो शिखर, पाँच तला, सिंहद्वार, गर्भगृह र सभा मण्डप मिलेर यो मन्दिर वैष्णव भक्तिको केन्द्र बनेको छ।

द्वारिकाधीश मन्दिरको निर्माणकर्ता

द्वारिकाधीश मन्दिर (जसलाई जगतमन्दिर पनि भनिन्छ) को निर्माणसँग सम्बन्धित कुरा दुई प्रकारका छन् — एकतर्फ पौराणिक कथा र अर्कोतर्फ ऐतिहासिक प्रमाण।

• पौराणिक मान्यता: भगवान् श्रीकृष्णको महाप्रस्थानपछि, उनका नाति वज्रनाभ (अभिमन्यु र उत्तराका पुत्र) ले श्रीकृष्णलाई समर्पित गरेर पहिलो मन्दिर बनाएको भनिन्छ। त्यसैले द्वारिकाधीश मन्दिरको मूल संस्थापक वज्रनाभ मानिन्छ।
• ऐतिहासिक प्रमाण र पुनर्निर्माण: अहिले देखिने मन्दिर करिब ११औँ–१२औँ शताब्दीमा चालुक्य राजाहरूले निर्माण वा पुनर्निर्माण गरेको मानिन्छ। यो मन्दिर विभिन्न आक्रमणमा पटक–पटक ध्वस्त पारियो र पुनःनिर्माण गरियो:
  • ११औँ शताब्दीमा महमूद गजनवीले आक्रमण गरेर ध्वस्त पारेको थियो। पछि स्थानीय हिन्दु राजाहरूले यसलाई पुनर्निर्माण गरे।
  • १६औँ शताब्दीमा वैष्णव संप्रदायका भक्तहरूले यसलाई अहिलेको स्वरूपमा पुनःनिर्माण गरेका थिए।

यसरी, मन्दिरको पहिलो निर्माणकर्ता पौराणिक रूपमा वज्रनाभ मानिन्छ, तर अहिले देखिने भव्य द्वारिकाधीश मन्दिरको स्वरूप चालुक्यकालीन स्थापत्य र मध्यकालीन पुनर्निर्माणको परिणाम हो।

द्वारिका धामसँग सम्बन्धित भजन परम्परा

द्वारिका भगवान् श्रीकृष्णको नगरी भएकाले यहाँको भक्तिधारा मुख्यतया कृष्ण भक्तिसँग सम्बन्धित छ। द्वारिकाधीशलाई समर्पित भजनहरू वैष्णव परम्परामा धेरै प्रसिद्ध छन्। यी भजनहरू विभिन्न भक्त, कवि र सम्प्रदायहरूले गाएका छन्। यहाँ केही प्रमुख उल्लेख:

• मीराबाई: भगवान् कृष्णकी परम भक्त मीराबाईले आफ्ना धेरै भजनहरूमा “द्वारिकाधीश” र “मुरलीधर”लाई सम्बोधन गरेकी छिन्। उनका भजनमा श्रीकृष्णलाई द्वारिकाधीशको रूपमा पुकार गर्ने, मोक्ष दिने र भक्तलाई स्वीकार गर्ने प्रभु भनेर चित्रण गरिएको छ।
• सूरदास: सूरदासले गाएका “सूरसागर”का पदहरूमा द्वारिकाधीशको महिमा गाइएको छ। उनले द्वारिका नगरीलाई भक्तिको धामका रूपमा चित्रण गरेका छन्।
• वल्लभाचार्य र पुष्टिमार्ग: श्रीवल्लभाचार्य र उनका शिष्यहरूले कृष्णलाई “श्रीनाथजी”, “द्वारिकाधीश”का रूपमा भजनहरू गाएका छन्। आज पनि द्वारिकाधीश मन्दिरमा गाइने मङ्गल, श्रृंगार, राजभोग, सन्ध्या आरतीका भजनहरू वल्लभ सम्प्रदायका प्रमुख योगदान हुन्।
• लोकगीत र आधुनिक भजन: गुजरातमा द्वारिका धाम अत्यन्त लोकप्रिय भएकाले यहाँका लोककविहरूले “जय द्वारिकाधीश”, “द्वारिका नगरी शोभा” जस्ता भजनहरू लेखेका छन्। यी भजनहरू साधारण लोकधुनमा गाउँदा पनि भक्तिभावले भरिन्छन्। आज पनि द्वारिकाधीशलाई समर्पित हजारौँ भजन युट्युब र विभिन्न संगीत एल्बमहरूमा पाइन्छ। उदाहरण: “जय द्वारिकाधीश हरे”, “द्वारिका नगरी तेरे द्वार खडा”, “जय कन्हैया लाल की” आदि।

द्वारिका धर्मसँग सम्बन्धित भजनहरूको धारा मुख्यतया वैष्णव भक्ति आन्दोलन (मीराबाई, सूरदास, वल्लभाचार्य आदि) बाट सुरु भएर आजसम्म निरन्तर रहेको छ। यी भजनहरूले द्वारिकालाई केवल एक ऐतिहासिक स्थान मात्र नभई भक्ति र मोक्षको धामका रूपमा स्थापित गरेका छन्।

विभिन्न विद्वानहरूको दृष्टिमा द्वारिका धाम

द्वारिका धामबारे विभिन्न धर्मशास्त्रकार, इतिहासकार, पुरातत्त्वविद् र दार्शनिकहरूले आ–आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन्। यी मतहरूलाई यसरी वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:

• धार्मिक/पौराणिक दृष्टिकोण:
  • शंकराचार्य (८औँ शताब्दी): चार धाम यात्राको परम्परा स्थापना गर्दा उनले द्वारिकालाई पश्चिम धामको रूपमा मान्यता दिए। उनका अनुसार “द्वारिका भगवान् विष्णुको प्रत्यक्ष निवासस्थान” हो।
  • वैष्णव सम्प्रदायका आचार्यहरू: वल्लभाचार्य, रामानुजाचार्य आदि सबैले द्वारिकालाई कृष्ण भक्तिको सर्वोच्च केन्द्र भनेका छन्।
  • स्कन्द पुराण उद्धरण: “जो द्वारिकाधाममा वास गर्छ वा दर्शन गर्छ, ऊ विष्णुसँगै परमधाममा वास गर्छ।”
• ऐतिहासिक दृष्टिकोण:
  • केही इतिहासकारहरूले द्वारिकालाई महाभारतकालीन यथार्थमा आधारित प्राचीन नगरी मानेका छन्। उनीहरूको भनाइमा, द्वारिका एउटा राजनीतिक राजधानी र व्यापारिक बन्दरगाह थियो, जसलाई पछि धार्मिक धामका रूपमा प्रतिष्ठा दिइयो।
  • मध्यकालीन इतिहासकारहरूले द्वारिकाधीश मन्दिरलाई आक्रमण र पुनर्निर्माणको प्रतीकका रूपमा चित्रण गरेका छन्।
• पुरातत्त्विक दृष्टिकोण:
  • भारतको नेशनल इन्स्टिच्युट अफ ओशनोग्राफी (एनआईओ) का वैज्ञानिकहरूले समुद्रभित्र डुबेको द्वारिका नगरीका अवशेष भेट्टाएपछि भनेका छन्: “द्वारिका पुराणमा वर्णन गरिएको मात्र नभई वास्तविक ऐतिहासिक नगरी थियो।”
  • भेटिएका पर्खाल, घाट, स्तम्भ, भाँडाकुँडा आदि ३५००–४५०० वर्ष पुरानो देखिएको छ। यसले महाभारतकालीन सभ्यताको ऐतिहासिक प्रमाण दिएको उनीहरूको ठहर छ।
• दार्शनिक तथा सामाजिक दृष्टिकोण:
  • केही दार्शनिकहरूले द्वारिकालाई धर्म र अध्यात्मको प्रतीकका रूपमा बुझ्छन्। मथुरा जीवन (बाल्य, सङ्घर्ष) पछि द्वारिका जीवनलाई “धर्मस्थापनाको युग” भनेर व्याख्या गरिएको छ।
  • समाजशास्त्रीहरूको दृष्टिमा द्वारिका एक सङ्घर्ष र पुनर्जागरणको प्रतीक हो, जहाँ श्रीकृष्णले यदुवंशलाई सङ्गठित गरे।
  • आधुनिक धार्मिक चिन्तकहरू भन्छन्: द्वारिका धाम हिन्दुहरूको मात्र नभई विश्व सभ्यताको साझा सम्पदा हो। यो विश्वकै पुरानो नियोजित नगरीमध्ये एक भएको प्रमाण मिलिसकेको छ।
  • केही विद्वान्हरूले यसलाई इतिहास, धर्म र आस्थाको सङ्गम स्थल मानेका छन्।

विभिन्न विद्वानहरूको दृष्टिमा द्वारिका धाम:

• धार्मिक दृष्टिले → मोक्षदायी तीर्थ, कृष्णधाम।
• ऐतिहासिक दृष्टिले → महाभारतकालीन राजधानी।
• पुरातत्त्विक दृष्टिले → समुद्रले निलेको प्राचीन नगरी।
• दार्शनिक दृष्टिले → धर्मस्थापनाको प्रतीक।
• आधुनिक दृष्टिले → विश्व सभ्यताको साझा सम्पदा द्वारिकालाई मानिन्छ।

अन्य धर्म र सम्प्रदायमा द्वारिकाको प्रभाव

द्वारिका धाम मुख्यतः हिन्दु धर्ममा श्रीकृष्णसँग सम्बन्धित भए पनि, यसको प्रभाव र उल्लेख अन्य धर्म वा सम्प्रदायहरूमा पनि भेटिन्छ। यसरी बुझ्न सकिन्छ:

• बौद्ध धर्म: जातक कथाहरूमा कृष्णलाई वासुदेव भनेर चित्रण गरिएको छ। कतिपय कथामा द्वारिका नगरीलाई एक पवित्र नगरी र वीर पुरुष वासुदेवको निवासस्थानको रूपमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ। यसले देखाउँछ कि द्वारिका नगरी बौद्ध साहित्यमा पनि संस्कृतिको हिस्साका रूपमा पहिचान भएको छ।
• जैन धर्म: जैन ग्रन्थहरूमा भगवान् कृष्ण र द्वारिकाबारे उल्लेख पाइन्छ। हरिवंश पुराण (जैन संस्करण) मा कृष्ण र बलरामलाई वासुदेव–प्रतिवासुदेव परम्पराअनुसार वर्णन गरिएको छ। जैन साहित्यमा द्वारिकालाई कृष्णको नगरी भनेर स्मरण गरिएको छ, तर यसलाई नै मोक्षस्थल भनेको छैन।
• सूफी/इस्लामिक परम्परा: मध्यकालीन समयमा गुजरातका सूफी कवि र सन्तहरू (जस्तै रसखान, सूफी कवि) ले द्वारिकालाई ईश्वरप्रेमको प्रतीक भनेर उल्लेख गरेका छन्। रसखानजस्ता मुस्लिम भक्त कविहरूले कृष्णलाई परमेश्वर मानेका र द्वारिकालाई ईश्वरप्रेमको धाम भनेर गीत गाएका छन्।
• सिख धर्म: गुरु ग्रन्थ साहिबमा प्रत्यक्ष “द्वारिका” नाम उल्लेख नभए पनि, कृष्णलाई गोविन्द, गोपाल भनेर भजन गरिएको छ। द्वारिकालाई कृष्णसँगै धार्मिक सन्दर्भमा अप्रत्यक्ष रूपमा मान्यता दिइएको देखिन्छ।
• पश्चिमी विद्वान्: इस्लामिक विद्वान्हरूले प्राचीन भारतीय धर्मग्रन्थहरू अध्ययन गर्दा द्वारिकालाई पौराणिक नगरी वा प्राचीन ऐतिहासिक सभ्यताको प्रतीकका रूपमा लिएका छन्। कतिपय पुरातत्त्वविद् र इतिहासकारहरूले यसलाई विश्वकै पुरानो डुबेको शहर भनेर चर्चा गरेका छन्, जसको धार्मिक महत्त्व मात्र नभई सांस्कृतिक महत्त्व पनि छ।

सार रूपमा:

• हिन्दु धर्म → मोक्षदायी चारधाममध्ये एक, कृष्णधाम।
• बौद्ध धर्म → वासुदेव–कृष्णसँग सम्बन्धित नगरी।
• जैन धर्म → कृष्ण कथाअनुसारको राजधानी, तर मोक्षस्थल होइन।
• सूफी/इस्लामिक परम्परा → ईश्वरप्रेम र भक्ति प्रतीकको रूपमा उल्लेख।
• सिख धर्म → कृष्ण–गोविन्द भजनमार्फत अप्रत्यक्ष मान्यता रहेको छ।
• पश्चिमी विद्वान् → ऐतिहासिक–सांस्कृतिक सम्पदा र पुरातात्त्विक महत्त्व पश्चिमी विद्वानहरूले दिएका छन्।

द्वारिकामा भ्रमण गर्ने प्रमुख व्यक्तित्वहरू

द्वारिका धाम चारधाममध्येको एक प्रमुख धाम भएकाले प्राचीनकालदेखि आजसम्म अनेक प्रख्यात राजा, ऋषि, सन्त, विद्वान् र भक्तहरू यहाँ दर्शन गर्न आएका उल्लेख पाइन्छ।

• पौराणिक पात्रहरू:
  • अर्जुन: महाभारतकालमा अर्जुनले द्वारिकामा श्रीकृष्णसँगै समय बिताएको उल्लेख छ।
  • सुदामा (कुचेल): श्रीकृष्णका बालसखा सुदामा द्वारिका आएर भगवान्सँग भेटेको कथा प्रसिद्ध छ।
  • नारद मुनि: भगवान्को दर्शन र स्तुति गर्न द्वारिकामा आउने प्रसङ्ग पुराणहरूमा पाइन्छ।
  • ऋषि दुर्वासा: द्वारिकामा श्रीकृष्णलाई दर्शन गर्न आएका उल्लेख छ।
• मध्यकालीन सन्त र आचार्यहरू:
  • आदि शंकराचार्य (८औँ शताब्दी): चारधाम यात्राको प्रचलन उनले स्थापना गरेका थिए। द्वारिकामा शारदा मठ (शारदा पीठ) स्थापना गरी द्वारिकालाई चारधाममा स्थापित गरे।
  • राजा विक्रमादित्य (उज्जैन): कतिपय ग्रन्थहरूमा विक्रमादित्यले पनि द्वारिकामा पूजा–अर्चना गरेको उल्लेख पाइन्छ।
  • गुजरातका स्थानीय राजाहरू: चालुक्य वंश, सोलंकी वंश र अन्य शासकहरूले द्वारिकाधीशको दर्शन गरेर पुनर्निर्माण कार्यमा योगदान दिएका थिए।
  • मीरा बाई (१६औँ शताब्दी): भगवान् कृष्णकी परम भक्त मीराबाईले द्वारिकाधीशको दर्शन गरी यहाँ भजन–कीर्तन गरेको मानिन्छ।
  • वल्लभाचार्य (वैष्णव आचार्य): पुष्टिमार्गका संस्थापक वल्लभाचार्य द्वारिकामा आएका थिए र द्वारिकाधीशलाई विशेष आराधना गरेका थिए।
  • चैतन्य महाप्रभु (भक्ति आन्दोलनका सन्त): उनले पनि द्वारिकाधाम यात्राको प्रसङ्ग उल्लेख गरेका छन्।
• आधुनिक व्यक्तित्वहरू:
  • भारतका विभिन्न प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपति (जस्तै मोरारजी देसाई, प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी) ले द्वारिकाधीशको दर्शन गरेका छन्।
  • नेपाल, भुटान, श्रीलङ्का लगायत दक्षिण एसियाका वैष्णव भक्तहरूले पनि द्वारिकामा तीर्थयात्रा गरेका छन्।

द्वारिकामा पौराणिक पात्रदेखि लिएर आधुनिक नेतासम्म, सन्त–महात्मादेखि सामान्य भक्तसम्म, सबैले दर्शन गरी यसलाई विश्वव्यापी तीर्थस्थलको स्वरूप दिएका छन्।

द्वारिकाधीश मन्दिरको दैनिक पूजा विधि

मन्दिरमा दिनभरि ६–८ पटक आरती र भोगको परम्परा छ। यसलाई “झाँकी” (दर्शनको समय) भनिन्छ।

• मङ्गल दर्शन: बिहान करिब ६:३० बजे हुने गर्दछ। भगवान्लाई निद्राबाट उठाएर स्नान, वेशभूषा र प्रथम पूजा गरिन्छ। भक्तजनहरूले बिहानको पहिलो दर्शन यतिबेला पाउँछन्।
• श्रृंगार आरती: बिहान ७:४५ बजे हुने गर्दछ। भगवान्लाई दिव्य अलङ्कार, गहना र वस्त्रले श्रृंगार गरिन्छ। यस बेला गन्ध, पुष्प र गहना अर्पण गरिन्छ।
• ग्वाल आरती: बिहान ९:१५ बजे, बालकृष्णलाई ग्वाल (गोठालो) जस्तो रूपमा देखाइन्छ। दूध–दही, मक्खनजस्ता भोग अर्पण हुन्छ।
• राजभोग दर्शन: दिउँसो ११:१५ बजे राजभोग दर्शन गरिन्छ, भगवान्लाई राजसी रूपमा सजाएर विविध प्रकारका मिठाई, फलफूल, र भोजन अर्पण गरिन्छ। यो दिनको मुख्य भोग हो।
• उठापन दर्शन: अपराह्न ५:०० बजे यो आरती हुने गर्दछ, मध्याह्न विश्रामपछि भगवान्लाई पुनः जगाएर श्रृंगार गरी दर्शन दिइन्छ।
• सन्ध्या आरती: साँझ ७:१५ बजे गरिन्छ, दीप, धूप, गन्ध–पुष्पले आरती गर्दै सन्ध्याकालीन भोग अर्पण हुन्छ। यो ठूलो संख्यामा भक्तजन आउने मुख्य समय हो।
• शयन दर्शन: यो आरती राति ८:३० बजे गरिन्छ, भगवान्लाई रातको विश्राम (शयन) का लागि विशेष श्रृंगार गरिन्छ। अन्तिम दर्शनपछि मन्दिर बन्द हुन्छ।

द्वारिकाधीश मन्दिरमा आउने श्रद्धालुहरूको वर्ग

द्वारिकाधीश भगवान्को मन्दिर (द्वारिका धाम) मा प्रत्येक वर्ष लाखौँ श्रद्धालुहरू दर्शन गर्न आउँछन्। यी श्रद्धालुहरूको स्वरूप फरक–फरक हुन्छ।

• भारतीय श्रद्धालुहरू: भारतभरिका वैष्णव, सनातनी हिन्दुहरू यहाँ दर्शनका लागि आउँछन्। गुजरात, राजस्थान, महाराष्ट्र, उत्तरप्रदेश, बिहार, ओडिशा, बङ्गाल, दक्षिण भारत आदि स्थानबाट तीर्थयात्री आउने परम्परा छ। चार धाम यात्रा गर्ने भक्तजनको लागि द्वारिका एक अनिवार्य गन्तव्य हो।
• विदेशी श्रद्धालुहरू: नेपाल, भुटान, श्रीलङ्का, बङ्गलादेशजस्ता छिमेकी मुलुकका भक्तहरू यहाँ आउँछन्। अमेरिका, युरोप, अफ्रिका र एसियाका धेरै देशका इस्कन (International Society for Krishna Consciousness) भक्तहरू पनि द्वारिका आउने परम्परा बढ्दो छ।
• सन्त तथा धार्मिक गुरुहरू: वल्लभ सम्प्रदाय, रामानुज सम्प्रदाय, माध्व सम्प्रदाय, नाथ सम्प्रदाय, गौडीय सम्प्रदाय (चैतन्य महाप्रभुका अनुयायी) लगायतका साधु–सन्तहरूले यहाँ दर्शन गर्ने गर्छन्। विभिन्न अखाडा र वैष्णव परम्पराका महन्तहरू पनि द्वारिकामा आफ्नो आध्यात्मिक यात्राको अंशका रूपमा आउँछन्।