लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क: २३ | नन्दलाल आचार्य | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ बनोट र बुनोटका आधारमा ‘स्मृतिको कारोबार’ लघुकथाको विमर्श
✍️ नन्दलाल आचार्य

मनीषकुमार शर्मा ‘समित’द्वारा रचित लघुकथा ‘स्मृतिको कारोबार’ अत्यन्त लघु आकारमा लेखिएको भए पनि यसको अन्तर्गत रहने अर्थसंरचना, विषयवस्तु र कलात्मक प्रस्तुति अत्यन्त गहिरो छ। खासगरी यसको बनोट (Form) र बुनोट (Content Structure) हेर्दा आधुनिक लघुकथाको संरचनागत विशेषता जसरी सङ्क्षेपमा तर गहिराइका साथ प्रकट हुन्छ, त्यसरी नै यो कथाले पनि जीवनयथार्थको दार्शनिक पक्षलाई अत्यन्त तीक्ष्ण रूपमा उद्घाटन गरेको छ।

शीर्षकको कलात्मकता र सङ्केत संरचना नियाल्दा: ‘स्मृतिको कारोबार’ शीर्षक नै कथाको दार्शनिक गाम्भीर्यको प्रवेशद्वार हो। ‘स्मृति’ र ‘कारोबार’ जस्ता विपरीत प्रकृतिका शब्दहरूलाई एकसाथ राखेर सिर्जना गरिएको शीर्षकले भौतिक युगका अदृश्य मूल्यहरू कता हराइरहेका छन् भन्ने सङ्केत गर्छ। यहाँ स्मृति मानवता र सम्बन्धको बीउ हो भने कारोबार आजको व्यवहारवादी युगको मूल मन्त्र; शीर्षकले नै मूल्य विघटनको सङ्केतात्मक पूर्वसूचना दिन्छ। यसरी हेर्दा शीर्षक नै कथाको अनुवीक्षणात्मक (observational) र व्यङ्ग्यात्मक स्वरको परिचायक छ।

२. कथाको संरचना (बनोट)

लघुकथाको आकार चार अनुच्छेद समान संरचनामात्र भए पनि यसमा आधुनिक लघुकथाका सबै मूल तत्त्व समेटिएका छन्:

यसरी छोटै संरचनामा कथानकको कसावट, संवादको घनत्व र विचारको सङ्घर्ष स्पष्ट देखिन्छ।

३. विषयवस्तु र कथ्य बुनोट

कथ्यको मूल बुनोट मानव मनोविज्ञान, आधुनिक भौतिकताको चरित्र, मूल्यविचलन र व्यवहारिक यथार्थको जटिल सत्यसँग गाँसिएको छ। यति सरल प्रसङ्ग एटीएम मेसिनबाट पैसा निकाल्नेलाई लेखकले मानवीय चरित्रको गहिरो अध्ययनमा रूपान्तरण गरेका छन्। बुनोटलाई तलका बिन्दुमा विश्लेषण गर्न सकिन्छ-

• सार्थ्यपूर्ण केन्द्रीय विषय: पैसाले मानिसको चरित्र बदलिदिन्छ, स्मृति र सम्बन्धलाई धोका दिन लगाउँछ।
• मनोवैज्ञानिक आयाम: मस्तिष्कका दुई भाग ‘देब्रे’ र ‘दाहिने’ खडा गरेर अन्तःसंवाद शैलीमा भौतिक बनाम नैतिक द्वन्द्व खोलेको छ।
• सामाजिक व्यङ्ग्य: आधुनिक समाजले पैसासँग सम्बन्धको लेनदेन पनि नाप्न थालेको यथार्थप्रति व्यङ्ग्यात्मक टिप्पणी।
• दार्शनिक उचाइ: पैसाको पछि मानवीय संवेदना किन हराउँदै गएको छ? यही प्रश्न पाठक सामु देखिन्छ।

४. भाषा, शैली र प्रविधि

• भाषा सहज, औपचारिक र स्वाभाविक छ।
• संवाद–संरचना प्रभावशाली—एटीएम मेसिन बोल्छ, मस्तिष्क बोल्छ, चरित्र बोल्छ।
• बिम्ब र प्रतीक प्रयोग– कार्डको प्रतीक सम्बन्ध, मेसिनको प्रतीक प्रविधियुक्त युग, पैसाको प्रतीक शक्ति।
• कलात्मक टोन – संक्षिप्तता, प्रतीकात्मकता र निहितार्थ प्रधान।
• दृष्टि – आधुनिक शिल्पको अन्तर्मुखी लघुकथा शैली।

५. समग्र मूल्याङ्कन

‘स्मृतिको कारोबार’ अनुभवात्मक रूपमा पढिँदैन, विचारात्मक ढङ्गले अनुभूत हुन्छ। आकारमा लघु तर अर्थमा विराट। लेखकले “लघुमा दीर्घ” सिद्धान्त सिद्ध गरेका छन्। यही कथाको शक्ति यसको सघनता, दर्शनयुक्ति र चोखोपन हो।

यो लघुकथा यस्तो प्रश्न उठाएर टुङ्गिन्छ-

• पैसाले मान्छेको स्मृति किन हराउँछ?
• मानिस किन लेनदेनमा आफ्नो नैतिकता दाउमा राख्छ?

यही प्रश्नात्मक अन्त्यले यसलाई उच्च विचारघनत्व भएको आधुनिक लघुकथाको दायरामा उभ्याएको छ।

निष्कर्ष

“पैसाले वस्तु किनिन्छ, तर स्मृतिको कारोबार गर्न खोज्दा मानिस भित्रभित्रै भाँचिन्छ।”

यो कथा भन्छ— भुल्नुअघि सोच, सम्झनाले मात्र सम्बन्ध जोगिन्छ; पैसाले होइन, संवेदनाले जीवन टिक्छ।

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: सम्झनाको मूल्य
✍️ नन्दलाल आचार्य

“एक क्षण, त्यो फोटो किन फेरि हेर्दैछौ?” मोबाइल हेर्दै बसेको ऊ अत्तालियो।

ऊ मुस्कुरायो- “स्मृतिसँग कारोबार हुँदैन, महसुससँग नाता हुन्छ।”

“तर पाँच वर्षपहिलेकै तस्बिर किन हरेक रात मनाउँछौ?” अर्को प्रश्न।

उसले सास फेर्यो, स्वर गम्भीर बनायो- “किनकि त्यही मुस्कानमा म बाँचिरहेको छु— बाँचेको सास होइन, बाँचेको अर्थ। पैसा, पद, प्रतिष्ठा— सबैले थकाइ मात्र थपे; तर एउटा मान्छेले बाँच्ने बल दिएर गएकी थिई। अहिले ऊ छैन, तर त्यो बल अझै मभित्र छ।”

“तर स्मृतिले त तिमीलाई दुःखी बनाउँछ नि?” ऊ चकित।

“हतियार चलाउने हात होइन, चलाउने मन दोषी हुन्छ; स्मृति कहिल्यै दोषी हुँदैन,” उसले उत्तर दियो र मोबाइलको स्क्रिन बन्द गर्‍यो।

“यति खुसी बनाउने स्मृति बेच्न पाइन्छ र?” फेरि जिज्ञासा।

उसले निधो गर्दै भन्यो-
“बिर्सनेहरू सम्झना बेचेर बाँच्छन्, म त स्मृति बचाएर मान्छे बचाउन खोज्दैछु।”

❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ बनोट र बुनोटका आधारमा ‘अपरिचित’ लघुकथाको कलात्मक विमर्श
✍️ नन्दलाल आचार्य

एन्जल निलु लिखित लघुकथा ‘अपरिचित’ जीवनको सामाजिक यथार्थ र सम्बन्धहरूको मनोवैज्ञानिक गहिराइसँग जुधेको लघुकथा हो। आकार र शब्दसङ्ख्या अल्प भए पनि यसको बुनोटमा रहेको कथ्य शक्ति र अन्तर्निहित सङ्केतगत प्रयोगले यसलाई प्रभावकारी बनाएको छ। यो लघुकथा रात, एक्लोपन, चिसो र अन्धकारभित्र हराएको मानवीय संवेदनाको खोज हो, अनि “अपरिचित” को बहुअर्थमाथि केन्द्रित कलात्मक प्रस्तुति हो।

१. शीर्षकको सार्थकता

लघुकथाको शीर्षक ‘अपरिचित’ अत्यन्त सङ्केतपूर्ण छ। यो केवल पात्रबीचको अपरिचय मात्र होइन, समाजसँग, संस्कारसँग, नियतिसँग, र कदाचित् स्वयं आफूसँगै अपरिचित रहनुपरेको जीवनको दारुण वास्तविकता हो। कथामा महिला पात्र “अपरिचित” परिचितहरूमाझ पनि कसरी परायाजस्तै बाँच्न बाध्य हुन्छे भन्ने दृष्टान्त इसारा मात्रमा प्रकट हुन्छ। शीर्षक छोटो छ तर कथा र जीवनका बहुसूक्ष्म तह उघार्ने गहिरो ‘सञ्ज्ञा’ हो।

२. कथानक र बुनोट

कथा संवादबाट सुरु हुन्छ, “अचानक मेरो आँखा उनीमाथि पुगेछ…..!” यो आकस्मिकता र कौतुहललाई एकैसाथ जन्माउने प्रारम्भ हो। पाठक तुरुन्तै ‘उनी’ को रहस्यभित्र प्रवेश गर्न बाध्य हुन्छ। कथा घटनामूलकभन्दा परिस्थितिमूलक र मनोवैज्ञानिक संरचना भएको देखिन्छ, जसले कथालाई भावात्मक उचाइमा पुर्‍याएको छ।

कथाको घटनास्थल-

• छिप्पिएको रात
• कुहिरोले ढाकिएको सडक
• निद्राको प्रतीक्षा

यी पंक्तिहरू मात्र वातावरण निर्माण होइन, प्रतीकात्मक रूपमा पनि प्रस्तुत छन्। रात केवल समय होइन- दमन, अन्याय, अन्धकार र सामाजिक उपेक्षाको प्रतीक हो। चिसो मौसम र पोलको तुलनाले महिलाको अवस्थालाई ‘समाजले छोडेको निर्जीवता’को रूपकमा परिणत गरेको छ।

३. पात्र निर्माण

कथामा दुई प्रमुख पात्र छन्-

• क) कथक (पुरुष चालक) – मानवताले उचालेको सहानुभूति लिएर प्रस्तुत पात्र।
• ख) महिला (अपरिचित) – जीवनसँग जुधिरहेकी, समाजबाट तिरस्कृत, तर आत्मसम्मान गुमाउन नचाहेकी एक साहसी मानवीय स्वरूप।

महिला पात्रका दुई संवाद अत्यन्त शक्तिशाली छन्- “जहाँ बाँधिएका थिए समाज र संस्कारले, अपरिचित थिए परिचितहरूका बीच।”
“भाग्यले जता लग्छ ।”
यी संवादहरूले उनको इतिहास नबताई नै सम्पूर्ण पीडा चिरफार गर्छन्। उनका शब्दहरूमा प्रतिशोध होइन, पीडा र यथार्थतालाई स्वीकार गरेको विद्रोही मौनता छ।

४. विषयवस्तु र सन्देश

लघुकथाले समाजमा विद्यमान शङ्का, तिरस्कार र असुरक्षाले आच्छादित स्त्रीजीवनको कथा बोल्छ। एक्लो महिला भएका कारण उसलाई समाजले पहिले पहिचान माग्छ, त्यसपछि नै विश्वास दिन्छ- यही अवस्थामाथि कथा क्रूर प्रश्न हो। कथा जति छोटो छ, त्यति नै अवयबी र गहन छ। सन्देश स्पष्ट छ- मानवता परिचयभन्दा ठूलो हुन्छ।

५. शैली, शिल्प र भाषा

लेखकले प्रयुक्त भाषा सरल छ, तर भावात्मक गहिराइयुक्त छ। दृश्यात्मकता (Imagery) – जस्तै “जाडोले कठ्याङ्ग्रिएर बिजुलीको पोलझैँ ठिङ्ग थिइन्” अत्यन्त प्रभावकारी छ। कथा संवादप्रधान भएर पनि कथाभारिलो छ, भावप्रवाहमा कुनै रुकावट छैन। अन्त्य खुला राखिएको छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउने खुला अन्त्य (Open Ending) को कला प्रस्तुत गर्दछ।

६. बनोटीय सौन्दर्य

कथाको संरचनालाई निम्न चरणमा हेर्न सकिन्छ-

७. निष्कर्ष

‘अपरिचित’ अल्प शब्दमै धेरै भन्न सक्ने मर्मभेदी लघुकथा हो। यो कथाले प्रश्न गर्छ- “अपरिचित को, मानिस कि मानवता हराएको समाज?” यसको कलात्मक प्रभाव संयमित भाषाशिल्प, प्रश्नप्रवण संवाद, सशक्त प्रतीकात्मकता र मानवीयता केन्द्रित भावधाराबाट उचाइ प्राप्त गरेको छ। सानो आकार तर ठूलो प्रभाव छोड्ने कथाहरूमा यो एक सफल उदाहरण हो।

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: परिचय
✍️ नन्दलाल आचार्य

“मानिस किन भाग्छ, आफ्नै छायाँबाट समेत?” उनले फेरि मुख खोलिन्।

त्यो साँझ हावासँगै चिसो डर सडकभरि तैरिएको थियो। उनलाई कारमा बसालेर म उनको मौनतासँग लडिरहेको थिएँ। नाम नसोधिएको, गन्तव्य अज्ञात, कथा उनको आँखामा तैरिएको तर ओठमा थुनिएको।

“भाग्यले होइन, पीडाले मानिसलाई बाटोमा ल्याउँछ,” उनले काँपिरहेको स्वरले भनिन्, “तर पीडाले सबैलाई होइन, केहीलाई मात्रै बोलाउँछ- विद्रोही बन्न।”

उनले सिटको कुनामा थामेर राखेको पुरानो बोरालाई हातले समातिन्, एक गहिरो सास फेरिन् र थपिन्- “आज मैले पहिलोपटक डर होइन, सास लिन खोजेँ… बाँधिएको म होइन, बाँधिएको त समाजको सोच थियो।”

हामी बाटोको दोभानमा मात्रै पुगेका थियौँ- एक बाटो शहरतिर, अर्को गाउँतिर। म अडिएँ-
“अब कहाँ?”

उनको उत्तर चञ्चल थियो, तर आँखाभित्र अडिग प्रकाश थियो- “जहाँ परिचितले अपरिचितजस्तै व्यवहार गर्दछ।”

उनी ओर्लिन् मेरो कारबाट, फाटेको गलैँचाजस्तै पत्थरिलो जीवनमाथि टेक्दै अगाडि बढ्दै गइन्।

उनी आफैँसँग भन्दै थिइन्- “मानिस भाग्दैन, ऊ केवल आफूलाई फेला पार्न हिँडेको हुन्छ।”

❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ ‘परिणाम’ लघुकथाको बनोट र बुनोटका आधारमा कलात्मक विमर्श
✍️ नन्दलाल आचार्य

दिप मङ्ग्रातीद्वारा लेखिएको ‘परिणाम’ लघुकथा नेपाली लघुकथा विधामा प्रतिरोधवादी चेतना, सामाजिक प्रहार र यथार्थवादी कलात्मकता प्रकट गर्ने उल्लेखनीय सिर्जना हो। संरचनात्मक दृष्टिले हेर्दा विषयवस्तु, शिल्प, कथानक, चरित्र, संवाद र प्रतिकात्मकताको सन्तुलित संयोजनमा बनेको यस लघुकथाले अन्त्यमा निहित अर्थपूर्ण बिजवाक्यीय प्रभावमार्फत पाठकलाई झस्काउँदै गहिरो अनुभूतिको संसारमा पुर्‍याउँछ। अब यसलाई बनोट (संरचनागत पक्ष) र बुनोट (अन्तर–सामग्रीगत गहिराइ) का आधारमा विस्तृत रूपमा विश्लेषण गरिन्छ।

१. शीर्षक र विषयसूचकता

‘परिणाम’ शीर्षक अत्यन्त सुहाउँदो र सारगर्भित छ। लघुकथा पढ्नुअघि नै पाठकको चेतनामा परिणाम अर्थात् कर्मफलको सङ्केत दिन सफल शीर्षकले रसिकता जगाउँछ। कथाको अन्त्यमा खुल्दै जाने अर्थका कारण शीर्षक प्रतीकात्मक रूपमा कथाको मेरुदण्ड बन्न पुगेको छ।

२. प्रारम्भ र कौतुहल

लघुकथा आकस्मिक संवादबाट सुरु हुन्छ- “किन ल्याइस यसलाई..?” यमराजले कडकदार आवाजमा सोधे…
यस्ता वाक्यले पाठकमा तत्काल जिज्ञासा जन्माउँछ- को, किन, कहाँ ल्याइयो? यसरी लघुकथाको प्रारम्भिक चोटले कथा अघि बढाउने गति दिन्छ।

३. कथानक संरचना र प्लट

कथानक सरल छ तर प्रभावशाली उचाइ राख्छ। पृथ्वीमा फैलिएको स्वार्थी राजनीति र आन्दोलनमा विकृति भर्ने घुसपैठियाहरूको नियति मृत्युपछि यमलोकमा उजागर हुने संरचना अत्यन्त कलात्मक छ। लघुकथा उर्ध्वगामी विकासमार्फत अघि बढ्छ-

• यमराजको प्रश्न
• दोषीहरूको बयान
• आवरणभित्र लुकेको पाप उजागर
• यमराजद्वारा नैतिक फैसला
• अन्त्यमा प्रहारात्मक उद्घाटन

यसरी कथा चाप र तनावमा निर्भर बन्छ।

४. सङ्घर्ष र चरित्रगत प्रस्तुति

कथामा दुई समूहबीच सामाजिक सङ्घर्ष उभिएको छ-

• आन्दोलन लुट्ने घुसपैठिया समूह
• अधिकारका लागि ज्यान दिएकाहरू (शहीदहरू)

यमराज यहाँ न्यायका प्रतीक पात्र बनेका छन् भने यमदूत सारथी पात्रको भूमिकामा छन्। घुसपैठिया पात्रहरूको संवादमार्फत उनीहरूको मानसिकता, लालच र पतन स्पष्ट हुन्छ।

५. संवाद-प्रधान शिल्प

लघुकथा मूलतः संवादशैलीमा लेखिएको छ। संवादमार्फत चरित्रको मनोविज्ञान खुलाइएको छ। उदाहरणका लागि- “हामी एक दिनका गद्दारकै यस्तो हालत छ भने आजीवन गद्दारी गर्नेहरूको हालत कस्तो होला…”
यस संवादले कथालाई चरम अर्थमा पुर्‍याएको छ। यथार्थवादी बोलीभाषा, छरितो संरचना र सीधापन संवादको शक्ति बनेका छन्।

६. प्रतीकात्मकता र व्यङ्ग्य

कथामा प्रतीकात्मक प्रयोग सशक्त छ-

• यमराज — न्याय
• कोइलाको दण्ड — कर्मफल
• सुनको सिंहासन — शहीदहरूको सम्मान
• घुसपैठिया — विकृत राजनीतिक संस्कृति

यति मात्र होइन, कथाले राजनीतिक धूर्तता र मौका परेर देश लुट्नेहरूको चरित्रमा व्यङ्ग्यात्मक प्रहार गरेको छ।

७. बुनोट : अन्तर्निहित अर्थ

लघुकथाले स्पष्ट सन्देश दिन्छ-

• अवसरवादीहरूको अन्त्य नराम्रै हुन्छ।
• शहीदहरूको आह्लादित अस्तित्व अमर हुन्छ।
• न्याय ढिलो भए पनि हुन्छ।
• गद्दारीको ‘परिणाम’ कहिल्यै नायक हुँदैन।

८. शैलीगत विशेषता

संक्षिप्तता लघुकथाको आत्मा हो, कथा त्यसमा सफल छ। नाटकीयता चाखिलो छ। चित्रात्मकता छ- यमलोक, कोइलाको दण्ड, शहीदहरूको सिंहासन स्पष्ट देखिन्छ। बिजवाक्यीय अन्त्य अत्यन्त प्रभावकारी छ।

९. निष्कर्ष

दिप मङ्ग्रातीको ‘परिणाम’ लघुकथा बनोटमा कथावैज्ञानिक संरचना र बुनोटमा सामाजिक यथार्थ र नैतिक चेतना बोकेको शक्तिशाली सिर्जना हो। यसले आन्दोलन र परिवर्तनका नाममा हुने भ्रष्ट प्रवृत्तिका विरुद्ध प्रहार गर्दै शहीदहरूको सम्मानको वकालत गर्छ। संरचना, शिल्प, कथानक र सन्देश सबै हिसाबले यो उत्कृष्ट सफल लघुकथा हो।

कर्म बोल्छ- शब्द होइन, यही सत्यको कलात्मक पुनःप्रस्तुति हो- ‘परिणाम’।

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: न्यायको मूल्य
✍️ नन्दलाल आचार्य

“कसको रोदन हो यो…?” यमलोकको शान्त गुफा झक्झकायो।

यमराज उठे। उनको सामु एक अर्धनग्न युवक थरथर काँपिरहेको थियो।
“बयान गर,” आदेश आयो।

“हजुर, म त एउटा लेखक थिएँ। सत्य लेखेँ- दियो निभाइयो। भ्रष्टाचार खोतलेँ- ज्यान गएको भनियो। राष्ट्रघाती चिनियाँ रे, विदेशी दलाल रे भन्दै गाली खाएँ। अन्त्यमा देशप्रेमीहरूकै छाती च्यातेको आरोप लाग्यो। सत्यको बाटो छानेको मात्र अपराध भयो।”

“साक्षी छ?” यमराजको प्रश्न छोटो थियो।

युवक मौन भयो। छाती उघार्यो- छुरा रोपिएका पुराना घाउहरू थिए। निधारमा बलात्कारजस्तो क्रूरताले लेखिएको थियो- ‘देशद्रोही’।

त्यही बेला एउटा कुहिएको आत्मा हाँस्दै अघि बढ्यो, हातमा सुनको मोबाइल थियो।
“हजुर, यो त मर्नुपर्ने अपराधी होइन, मर्नुपर्ने मूर्ख हो! सत्य बोल्ने अभिशप्त, कलम डसिएको मान्छे!” उसले अपमान उछाल्यो।

यमराज रोकिएनन्- “ओइ नालीबेलीको दलदल! आज देश बेच्ने तिमी रमाइलो गर्छौ, भोलि सन्तानले थुक्छन् भने किन सोच्दैनौ?”

फैसला भयो- गद्दारीको घाउमा मलहम हुँदैन, न्याय ढिलो भए पनि कठोर हुन्छ।
❀❀❀