लघुकथामा एक प्रयोग अङ्क २४ | नन्दलाल आचार्य | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ त्रिलोचन ढकालको लघुकथा “हतार” मा अभिव्यक्त सिकाइ र सतर्कता
✒ नन्दलाल आचार्य

१. प्रस्तावना

त्रिलोचन ढकालको लघुकथा “हतार” एउटा सानो घटनाभित्र लुकेको ठूलो सन्देश बोकेको लघुकथा हो। शीर्षकमा रहेको ‘हतार’ शब्द नै कथाको मूल आत्मा हो, जसले मानवीय व्यवहार, मनोविज्ञान र हाम्रो सामाजिक प्रतिक्रियालाई एकैसाथ उजागर गर्छ। यो लघुकथा साधारण देखिए पनि यसले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्ने शक्ति राख्छ। लघुकथाको असली शक्ति नै त्यही हो— थोरै शब्दमा गहिरो प्रभाव। सिकारु लेखकका लागि यस कथाले विषय छनोटदेखि कथा-संरचना र अन्त्यसम्म, अनेक मूल्यवान् पाठहरू सिकाउँछ।

२. कथाको सारांश र भावभूमि

रमेश नामक पात्र मध्यरातमा कराउँदै “गुहार! गुहार!!” भनेर गाउँभर हल्ला मच्चाउँछ। छिमेकीहरू डराएर, उत्सुक भएर उनको घर पुग्छन्। सबैको मनमा त्रास, कौतुहल र अनुमानको बादल मडारिन्छ। कोही भूतप्रेत सम्झन्छन्, कोही लुटेरा, कोही आगलागी। तर अन्ततः रमेशको मोबाइलमा भिडियो आफैँ चलिरहेको थियो भन्ने पत्ता लाग्छ। सारा हल्ला केवल ‘हतार’ र ‘अविवेक’ को उपज थियो। लघुकथा त्यही बिन्दुमा टुङ्गिन्छ, जहाँ हाँसो पनि हुन्छ र सोच्न पनि बाध्य पारिन्छ।

३. विषयवस्तु र सन्देश

लघुकथाको मूल विषय हो— “मानव स्वभावको हतार, अफवाह र असावधानी।” मानिसले सुन्नासाथ, देख्नासाथ सोच्नेभन्दा अघि प्रतिक्रिया जनाउँछ। मोबाइल, हल्ला र डरका युगमा हामी हतारको सिकार भइरहेका छौँ।

त्रिलोचन ढकालले हास्य र व्यङ्ग्यको संयोजनमार्फत आजको डिजिटल समाजको मानसिकता चित्रण गरेका छन्। एउटा सानो मोबाइल भिडियोले गाउँभर हलचल ल्याउँछ — यही असावधानी र हतार हाम्रो समाजको यथार्थ हो।

४. कथन-कला र संरचना

लघुकथा अत्यन्त छोटो छ तर अत्यन्त सघन। संवाद र घटनाक्रम यति स्वाभाविक छन् कि पाठक तुरुन्तै रमेशको आँगनमा पुगेको अनुभव गर्छ।

लेखकले निम्न तीन पक्षमा अद्भुत नियन्त्रण देखाएका छन्—

• क) गति-नियन्त्रण (Pacing)— आरम्भमै ‘गुहार! गुहार!!’ जस्तो कथनले कथा एक्कासि गतिमा प्रवेश गर्छ।
• ख) संवाद-यथार्थता— पत्नी र रमेशका संवादहरू बोलचालको जीवन्त भाषामा छन्— जसले लघुकथालाई प्राकृतिक बनाउँछ।
• ग) अन्त्य-कला— अन्त्यमा आउने ‘मोबाइल भिडियो’ को मोडले पाठकलाई हास्यात्मक चकित बनाउँछ, जसले कथालाई पूरा अर्थ दिन्छ।

सिकारु लेखकका लागि यहाँ मुख्य सिकाइ के हो भने— लघुकथा छोटो भए पनि “घटनाको वृत्त पूरा हुनैपर्छ।” आरम्भ, विकास, मोड र अन्त्य यी चार तत्त्वहरू सन्तुलित हुनुपर्छ।

४. पात्र-चित्रण

रमेश, उनकी श्रीमती र छिमेकी यी तीन पात्रमार्फत लघुकथा चलेको छ। रमेश ‘हतारको प्रतीक’ हुन्, उनकी श्रीमती ‘भय र अनुमानको प्रतीक’। छिमेकीहरू ‘समाजको सामूहिक प्रतिक्रिया’ हुन्।

सिकारु लेखकले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने— ‘लघुकथामा पात्रहरूको सङ्ख्या कम भए पनि तिनको व्यवहार जीवन्त हुनुपर्छ।’ रमेश र श्रीमतीबीचको संवाद नै कथाको गति र हाँसो दुवै बोक्छ।

४. भाषा र शैली

ढकालको भाषा सरल, मौलिक र बोलचालको छ। उनले जटिल शब्दहरू होइन, जनजीवनमा प्रयोग हुने शब्द प्रयोग गरेका छन्।

“भूतप्रेतले तमासा गरेका हुन् कि?”

“हो हो, वनडाइनीले छौँडा लिएर आएकी रे!”

यस्ता वाक्यहरूले पात्रहरूको स्वभाव र डर दुवै चित्रण गर्छन्।

सिकारु लेखकका लागि यो ठूलो पाठ हो— ‘लघुकथाको भाषा यथार्थ हुनुपर्छ, कृत्रिम होइन। पात्रको स्वभावअनुसार भाषा चलाउनु लघुकथाको प्राण हो।’

५. सन्देशको गहिराइ

लघुकथाले सूक्ष्म व्यङ्ग्यमार्फत भन्छ— हामी सत्य बुझ्नुअघि नै निर्णय गर्छौं।

हल्ला फैलाउने, डराउने, अनुमान गर्ने र त्यसैमा प्रतिक्रिया दिने हाम्रो प्रवृत्ति यही “हतार” हो।

लेखकले कसैको नाम लिएर आलोचना गरेका छैनन्, तर सारा समाजलाई ऐना देखाएका छन्। यही लघुकथाको सौन्दर्य हो— सन्देश बिना उपदेश।

६. सिकारुका लागि मुख्य सिकाइहरू

• क) “लघुकथाको विषय जीवन नजिक हुनुपर्छ।” ‘हतार’मा जस्तो दैनिक घटनाबाट गहिरो अर्थ निकाल्न सक्नुपर्छ।
• ख) “संवादमा पनि कथा हुन्छ।” लघुकथामा संवादहरू सशक्त र स्वाभाविक हुनुपर्छ।
• ग) “लघुकथाको अन्त्यले झट्का दिनुपर्छ।” अन्त्य अप्रत्याशित भए पनि विश्वसनीय हुनुपर्छ।
• घ) “लघुकथामा हास्य र व्यङ्ग्य सन्तुलित रूपमा प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ।” हास्यले सोच्न बाध्य पार्ने हुनुपर्छ, केवल हँसाउने होइन।
• ङ) “शब्द-संयम र गहिराइको सन्तुलन।” छोटो भाषामा गहिरो अर्थ दिन सक्नु नै दक्षताको प्रमाण हो।

७. सिकारुका लागि सतर्कता

• क) अवधारणाको स्पष्टताबिना लघुकथा लेख्न सुरु नगर्नु— ढकालले कथा सुरु गर्नुअघि ‘हतार’ को भावनात्मक र सामाजिक अर्थ बुझेका छन्।
• ख) कृत्रिम मोड नल्याउने— अन्त्य अस्वाभाविक भए लघुकथा विफल हुन्छ।
• ग) संवादमा जीवन भर्नु, भाषामा स्थानीय स्वाद दिनु।
• घ) उपदेश दिने शैलीमा नजाने— लघुकथा पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्ने हुनुपर्छ, सिकाउने होइन।
• ङ) सन्तुलनको अभ्यास गर्नु— हास्य, व्यङ्ग्य, यथार्थ र सन्देश, यी सबैको तालमेल आवश्यक छ।

८. साहित्यिक मूल्य र प्रभाव

‘हतार’ एक सानो कथा भए पनि यसको प्रभाव ठूलो छ। यसको हाँसोभित्र समाजको त्रास छ, यसको सादगीभित्र सन्देश छ।

ढकालको कलमले पाठकलाई रमाइलो पनि बनाउँछ र आत्मपरीक्षण पनि गराउँछ। यही गुण सिकारु लेखकले आत्मसात् गर्नुपर्छ— मनोरञ्जन र बोधको समिश्रण।

९. निष्कर्ष

त्रिलोचन ढकालको “हतार” ले देखाउँछ— राम्रो लघुकथा लेख्नका लागि ठूलो विषय होइन, ‘सजग दृष्टि’ चाहिन्छ।

सिकारु लेखकका लागि यो ‘हतार’ लघुकथा एउटा विद्यालय हो, जसले सिकाउँछ,
— “हामीले लेख्नुभन्दा अघि सोच्नुपर्छ, हतार गर्नुहुन्न।”

— लघुकथाको सन्देश जति रमाइलो छ, त्यति नै गहिरो पनि छ। जीवनमा र लेखनमा दुवैमा हतारले भ्रम र अफसोस जन्माउँछ।

त्यसैले सिकारु लेखकले पहिलो पाठ यही लिनुपर्छ— विचारमा धैर्य, लेखनमा सन्तुलन र अन्त्यमा अचम्म।

यही हो ‘हतार’ बाट प्राप्त अमूल्य शिक्षाको सार।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: झल्को
✒ नन्दलाल आचार्य

“रमेश दाइ, आज फेरि राति के भयो रे?” मैले गेट खोल्दै सोधेँ।

उनी हाँसे, त्यो हाँसोमा कतै डर मिसिएको थियो— “अनि के हुन्छ र! फोनले त फेरि जादू देखायो।”

भर्खरै आँगनमा बालबच्चाको हल्ला फेरि सुनेको उनले बताए। टोलका मान्छेले फेरि भिड गरे। कसैले भन्यो— “मिडिया! मोबाइलकै जादू हो!”

रमेशको छोरो टिफिन बोक्दै हिँड्दै आयो र हाँस्यो— “बुबा, त्यो तपाईंको फोनमा ‘रात्री दृश्य’ भिडियो आफैँ चल्ने मोडमा छ!”

भीड हाँस्यो, रमेश झसङ्ग भए। उनले फोन बन्द गरे र एक छिन मौन रहे। म भने मनमनै सोच्दै थिएँ— कहिलेकाहीँ यन्त्रहरूले होइन, हाम्रो अन्धविश्वासले पनि आगो बल्छ।

रमेशको अनुहारमा हँसिलो थकान झल्कियो।
मैले भनेँ— “आधुनिक भूत यही हो, जसले हामीलाई आफ्नै हातको उज्यालोमा डर देखाउँछ।”
❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ बिष्णु उप्रेतीको लघुकथा “काँइला बाजे” मा अभिव्यक्त सिकाइ र सतर्कता
✒ नन्दलाल आचार्य

१. प्रस्तावना

बिष्णु उप्रेतीको लघुकथा “काँइला बाजे” नेपाली गाउँले जीवनको सामाजिक यथार्थ, मानवीय स्वभाव र सम्बन्धगत विडम्बनालाई सरल शैलीमा प्रस्तुत गर्ने उत्कृष्ट उदाहरण हो। लघुकथा सानो छ, तर यसको अर्थ र प्रभाव गहिरो छ। उप्रेतीले ग्रामीण परिवेशका साधारण पात्रहरू प्रयोग गरेर जीवनको अर्थ, लोभ र छलको चित्रण गरेका छन्।

सिकारु लेखकका लागि यो कथा लघुकथाको शुद्धता, संवादकला र अन्त्य कौशलको अद्भुत पाठ हो।

२. कथाको सारांश र भावभूमि

कथक (कथक अर्थात् कथावाचक) घर पुग्छन्। काँइला बाजेले उनलाई स्नेहपूर्वक स्वागत गर्छन्, खाटमा बस्न भन्छन्, चियाबिस्कुट खान दिन्छन्। वातावरण आत्मीय र सहज छ। तर बाजेले सोधपुछभन्दा अघि नै कथा सुनाउन थाल्छन्— बाह्र वर्षअघिको एउटा प्रसङ्ग: कसैले उनीसँग बिन्ती गरेर ऋणमा दश हजार रुपैयाँ लिएको रहेछ। उनले मानवताका कारण ब्याज नलिई पैसा दिएका रहेछन्। तर पछि त्यो मान्छेले कहिल्यै फिर्ता गरेन। बाजे बीसपल्ट घर गए, फल पाएनन्। अन्ततः उनले सिके— “अब कहिल्यै कसैलाई पैसा दिने छैन।”

लघुकथाको अन्त्यमा लेखक (कथक) भन्छन्— “म पनि पैसाकै लागि गएको थिएँ, तर काँइला बाजेले कथा सुनाएर मलाई केही नदिई पठाए।”

त्यसै वाक्यमा कथा टुङ्गिन्छ, तर पाठकको हृदयमा ठूलो हाँसो र व्यङ्ग्य दुवै उम्लन्छ।

३. विषयवस्तु र सन्देश

लघुकथाको मूल विषय हो— “मानव स्वभावको लोभ र अनुभवले सिर्जिएको कठोरता।”

काँइला बाजे उदार थिए, तर धोका पाएपछि जीवनमा कटु बनेका छन्। उनका भोगाइले उनलाई कठोर बनाएको छ।

कथकले उनीबाट पैसा माग्न आएका छन्, तर बाजेले कथा सुनाएरै सबक दिन्छन्।

• त्यसैले कथा दुई तहमा चल्छ:
  क) बाह्य तहमा— एक वृद्धको सम्झना र एक आगन्तुकसँगको संवाद।
• ख) अन्तर तहमा— मानवीय उदारताको क्षय र अनुभवको व्यङ्ग्यात्मक कठोरता।

लेखकले बिना उपदेश, बिना आँसु, एउटा हल्का हाँसोभित्र जीवनको गहिरो सत्य बोलेका छन्।

४. कथन-कला र संरचना

“काँइला बाजे” को शक्ति यसको सरलता र स्वाभाविक संवाद हो। कथा कुनै कृत्रिम मोड वा नाटकीयताबिना चल्छ।

आरम्भमै आत्मीय स्वागत छ— “सिकुवाको खाटमा बस्न भने, बुहारीलाई चिया ल्याउन भने।”

यो वाक्यले वातावरण निर्माण गर्छ— ग्रामीण, मृदु र अपनत्वपूर्ण।

तर त्यसै आत्मीयताभित्रै व्यङ्ग्य लुकेको छ, जुन अन्त्यमा विस्फोटझैँ खुल्छ।

कथाको संरचना तीन चरणमा विभाजित छ—

• क) आत्मीय आरम्भ— (बाजेको स्वागत र प्रस्ताव)
• ख) मुख्य कथा— (बाह्र वर्षअघिको प्रसङ्ग र ऋण-घटना)
• ग) चकित अन्त्य— (कथकको ‘म पनि पैसाकै लागि आएको थिएँ’ भन्ने स्वीकृति)

सिकारु लेखकका लागि यो संरचना “लघुकथाको आदर्श रूपरेखा” हो— छोटो, स्वाभाविक र प्रभावकारी।

५. पात्रचित्रण

क) काँइला बाजे— सरल, उदार, तर जीवनले घोचेकाले कठोर बनेका वृद्ध।

ख) कथक (म)— सामान्य आगन्तुक, जसले कथामा निष्कर्षको सूत्र बोकेको छ।

ग) बुहारी— मौन उपस्थिति, गाउँको जीवन र परम्पराको प्रतीक।

बाजेको पात्र अत्यन्त जीवित छ। उनको संवादमा जीवनको दुःख, अनुभव र व्यङ्ग्य मिसिएको छ।

उदाहरणका लागि, “अब त फेरि कसैलाई पैसा दिन कान समाएको छु।”

यो वाक्य हास्यास्पद पनि छ र पीडादायी पनि।

सिकारु लेखकले यहाँ बुझ्नुपर्ने कुरा— पात्रको संवाद नै उसको स्वभाव हो।

६. भाषा र शैली

बिष्णु उप्रेतीको भाषा बोलचालको तर साहित्यिक मिठासले भरिएको छ। उनले कथामा नाटकीयता होइन, स्वाभाविकतालाई प्राथमिकता दिएका छन्। काँइला बाजेको आवाजले गाउँको मिठास बोकेको छ, कुनै कृत्रिम भाषण होइन।

उदाहरण—
“अपुत्रालाई धन प्यारो हुन्छ भन्थे, हो रहेछ।”

यो वाक्यमा निहित व्यङ्ग्यले पूरा समाजलाई देखाउँछ। भाषा सरल छ, तर त्यस सरलताभित्र गहिरो जीवन-ज्ञान छ।

सिकारु लेखकका लागि यहाँ पाठ— लघुकथाको भाषा ‘सादा’ हुनुपर्छ, तर ‘सपाट’ होइन।

७. सन्देशको गहिराइ

कथाको सन्देश बहुपरत छ।

क) पहिलो तहमा, यो विश्वासघातको कथा हो।
ख) दोस्रो तहमा, यो अनुभव र कठोरताको कथा हो।
ग) तेस्रो तहमा, यो मानव स्वार्थ र उदारताको विडम्बना हो।

बाजेले कथा सुनाएर आगन्तुकलाई चेतावनी दिएका छन्— “मलाई झुक्याउनेले फेरि अर्को आउँछ भन्ने कुरा म बिर्सेको छैन।”

यो चेतावनी आजको समाजमा पनि लागू हुन्छ— विश्वास ह्वात्तै घट्दै गएको सन्दर्भमा।

सिकारु लेखकका लागि पाठ के हो भने— लघुकथाको सन्देश प्रत्यक्ष नभएर अप्रत्यक्ष हुनुपर्छ।

बाजेले उपदेश दिएनन्, तर कथक (र पाठक) दुवैलाई सोच्न बाध्य पारे।

८. सिकारुका लागि मुख्य सिकाइहरू

• क) संवाद-प्रधान संरचना प्रयोग गर्न सक्नु— सानो कथामा संवादले नै कथा चलाउँछ।
• ख) अन्त्य अप्रत्याशित तर अर्थपूर्ण बनाउन सक्नु— “म पनि पैसाकै लागि गएको थिएँ” जस्तो अन्त्य लघुकथाको प्राण हो।
• ग) पात्रको भोगाइबाट सन्देश दिने— उपदेश होइन, अनुभवले पाठकलाई छुन्छ।
• घ) भाषा र टोनमा स्थानीय गन्ध राख्नु— नेपाली लघुकथाको आत्मा गाउँ र बोलिचालको मिठासमा बस्छ।
• ङ) कथामा व्यङ्ग्य र पीडा दुवैको सन्तुलन राख्नु।

९. सिकारुका लागि सतर्कता

लघुकथा लेख्दा घटनाभन्दा पात्र र भावनामा ध्यान दिनुपर्छ। हास्यले पीडा छोप्नु हुँदैन, बरु उजागर गर्न सहयोग गर्नुपर्छ। संवादहरू छोटा र सारगर्भित हुनुपर्छ। लामो व्याख्या गर्दा लघुकथा निबन्धजस्तो हुन्छ।

अन्त्य तयार नगरी लेख्न सुरु गर्नुहुन्न। अन्त्य नै अर्थको केन्द्र हो। ‘कथा भित्र कथा’ लेख्दा, दुवै तह स्पष्ट हुनुपर्छ— मुख्य र आभ्यन्तर।

१०. साहित्यिक मूल्य र प्रभाव

“काँइला बाजे” नेपाली समाजको वास्तविक चित्र हो— जहाँ उदारतालाई अकृतज्ञताले कुचल्यो।

यो कथा पढ्दा पाठक मुस्कुराउँछ, तर मनमा हल्का चस्साहट बस्छ। यही प्रभाव लघुकथाको सच्चा सफलता हो।

उप्रेतीको कलमले हामीलाई सिकाउँछ— सानो घटनाले पनि ठूलो अर्थ दिन सक्छ। सिकारुका लागि यो कथाले एउटा अमूल्य पाठ दिन्छ—

कथामा चकचके शब्द होइन, सत्य भाव आवश्यक छ। जब लघुकथा आत्माको गहिराइबाट लेखिन्छ, त्यसको प्रभाव दीर्घकालीन हुन्छ।

११. निष्कर्ष

बिष्णु उप्रेतीको “काँइला बाजे” एउटा मानवीय अनुभवको व्यङ्ग्यात्मक दर्पण हो।

यसले हाम्रा उदारताभित्र लुकेका घाउहरू र समाजका स्वार्थी रूपहरू उजागर गर्छ।

सिकारु लेखकका लागि यो कथा जीवनको पाठ पनि हो र लेखनको दिशा पनि। यसले भन्छ— “कहिलेकाहीँ कथाभन्दा पनि पात्रको मौनता, एक वाक्य, एक व्यवहारले नै सम्पूर्ण सन्देश बोल्छ।”

त्यसैले, लघुकथा लेख्दा सिकारुले हरेक शब्द, हरेक संवादमा अर्थको बिँडो बोकेर लेख्नुपर्छ।

“काँइला बाजे” बाट सिकिने मुख्य सार यही हो—
लघुकथा भनेको हृदयको बोध हो, न कि शब्दको प्रदर्शन।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: असुली उपाय
✒ नन्दलाल आचार्य

“कथा घरमालिकको होइन, आगन्तुकको हुन्छ भन्ने थाहा छ त?” पन्ध्र दिनपछिको भेटमा मैले कुरा सुरु गर्नासाथ काँइला बाजे अचम्म परे। माथिल्लो ओठ कपाउँदै, दायाँ हातको औलाले भुईं कोट्याउँदै भने, “के भन्न खोजेको?”

“त्यो मान्छेकहाँ ऋण उठाउन तपाईं जानुभएको कि ऊ स्वयं आएको?” मैले सीधै सोधेँ।
बाजे चुपचाप भए, चुलोको धुवाँजस्तै आत्मग्लानीले उनको अनुहार ढाकियो।

मैले आफ्नो अनुभव सुनाएँ— “एकचोटि म पनि उही बाटो लागेँथेँ, कानुन र प्रहरीको ढोकामा ऋण असुलीका हतियार बोकेर। तर पछि बुझें, ऋण कहिल्यै पैसामा मात्रै त हुँदैन, कसैको विश्वास पनि त तिर्नु पर्छ।”

प्रहरीको नाम सुन्नासाथ काँपिँदो स्वरमा बाजेले झोलीबाट पुरानो नोटका हरफ निकाल्दै भने,
“त्यो मान्छेले त मलाई बोलाएर नि ब्याज बिना साउँ दिएको थियो।”

“ए, कुरो त्यसो पो।”
मैले यति बोल्नासाथ उनले साउँ जति मेरो हातमा थम्याउँदै भने; “ढिलोचाँडो जे भए पनि अर्काको धन नफर्काए आफैँलाई पिरल्दो रहेछ।”
❀❀❀

❛लघुकथा विश्लेषण❜
☞ त्रिपुरा खरेलको लघुकथा “हारजित ?” मा अभिव्यक्त सिकाइ र सतर्कता
✒ नन्दलाल आचार्य

१. प्रस्तावना

त्रिपुरा खरेलको लघुकथा “हारजित ?” हाम्रो समयको राजनीतिक, सामाजिक र नैतिक विसङ्गतिलाई दह्रिलो स्वरमा उद्घाटित गर्ने चेतनात्मक र यथार्थपरक कथा हो।

यो कथा कुनै व्यक्तिगत प्रसङ्ग होइन, यो राष्ट्र र जनता दुवैको अन्तर-पीडा हो।

यसले जनआन्दोलनको भीडभित्र लुकेका भ्रम, भड्काउ र विनाशको चित्रण गर्छ— जसले “जित” देखाउँछ तर अन्ततः “हार” ल्याउँछ।

सिकारु लेखकका लागि यो कथा राजनीतिक विषयमा लघुकथा लेख्दा भावना, विचार र प्रभावबीच सन्तुलन कसरी राख्ने भन्ने पाठ हो।

२. कथाको सारांश र भावभूमि

कथा इन्द्रकीलमा सुरु हुन्छ— “भ्रष्टाचारका विरुद्धमा युवा शक्तिको भीड लाग्यो।”

देशव्यापी असन्तोष छ। हरेक मनमा क्रान्तिको ज्वाला बलिरहेको छ।

भीडमा बालबालिका, किशोरकिशोरी, बेरोजगार युवा सबै छन्। उनीहरू न्याय र परिवर्तन खोज्दै सडकमा उत्रिएका छन्।

तर त्यो भीडमा अचानक “एक आवाज” घन्किन्छ— “सरकारी भवनहरू, पर्यटन क्षेत्र, न्यायालय, सचिवालय, संसद् भवन जलाउनुपर्छ।”

त्यो आवाज कसको हो? पक्का छैन।

भीड उत्साहित हुन्छ, आवेशमा बग्छ, हनुमानले लङ्का जलाएझैँ, सबथोक जल्छ।

“गोली ठोक” भन्ने अर्को आवाज आउँछ।

अचानक निर्दोषहरू मर्छन्, भीड हिंसामा परिणत हुन्छ, शहर धुवाँले ढाकिन्छ।

अन्ततः देश विनाशमा पुग्छ।

तर युवाहरूको दृष्टिमा यो “जित” हो।

त्यही बेला देश-माताको स्वर आउँछ— “जनताले तिरेका करबाट बनेका सार्वजनिक भवनहरू अब कसरी बन्छन्?”

त्यसै प्रश्नमा कथा टुङ्गिन्छ। अन्त्य खुला छ, तर पाठक स्तब्ध रहन्छ, वास्तवमै यो “जित” हो कि “हार”?

३. विषयवस्तु र सन्देश

लघुकथाको केन्द्रीय विषय हो— अन्ध आन्दोलन र विवेकको क्षय। यो केवल राजनीति होइन, यो हाम्रो चेतनाको विघटनको कथा हो।

लेखकले देखाएका छन् कि भीडको नाउँमा जुन आन्दोलन उठ्छ, त्यो कहिलेकाहीँ नीतिगत नभई भावनात्मक हुन्छ। त्यस्तो आन्दोलनले न त परिवर्तन ल्याउँछ, न त न्याय बरु विनाश ल्याउँछ।

कथाको शीर्षक “हारजित ?” आफैँमा प्रश्नवाचक चिन्ह हो— यो कुनै निश्चित उत्तर नभएको प्रश्न हो। लेखकले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाएका छन्— कसले जित्यो र कसले हार्‍यो?
भ्रष्ट शासन ढल्न सक्छ, तर देश र जनताको आत्मा जल्यो भने, त्यो विजय होइन।

४. कथनकला र प्रस्तुति

त्रिपुरा खरेलले यो कथा दृश्यात्मक लयमा लेखेकी छन्। हरेक वाक्य आन्दोलनको दृश्यझैँ छ— छोटो, तीक्ष्ण, असरदार। उदाहरण—
“हनुमानले लङ्का जलाएझैँ, देशसहित भ्रष्टाचारका प्रमाणहरू जल्न थाले।”

यो वाक्यले धार्मिक प्रतीक (हनुमान) र आधुनिक यथार्थ (देश र प्रमाण) बीचको तीव्र विरोध प्रदर्शन गर्छ। कथाको प्रस्तुति सामूहिक स्वरमा छ। यहाँ कुनै व्यक्तिगत पात्र छैन, “भीड” नै पात्र हो।

त्यो भीडकै भित्रबाट आवाजहरू उठ्छन्, जसले लघुकथालाई गतिशील बनाउँछ। सिकारु लेखकका लागि यो अत्यन्तै उपयोगी उदाहरण हो— कथामा व्यक्ति नभए पनि विचार र भावनाको भीडले कथा बोल्न सक्छ।

५. संरचना

कथाको संरचना तीन भागमा छ—

क) आन्दोलनको आरम्भ— युवाशक्ति, उत्साह, न्यायको खोज।
ख) उग्रता र हिंसामा रूपान्तरण— अज्ञात आवाज, आगो, गोली, विनाश।
ग) निष्कर्ष/आत्मचिन्तन— मातृभूमिको प्रश्न— “अब कसरी बन्छ?”

यो संरचना सन्तुलित छ। लघुकथाले क्रमशः तीव्रता बढाउँदै अन्तिम क्षणमा शान्त तर गहिरो आत्मपरीक्षण ल्याउँछ। त्यही भावनात्मक उतारचढाव लघुकथाको प्राण हो।

६. सिकारुका लागि सिकाइ—

लघुकथामा संरचना छोटो भए पनि घटनाको भावनात्मक वक्र हुनैपर्छ— आरम्भ, उत्कर्ष, विस्फोट र मौन अन्त्य।

७. प्रतीक र रूपक

“हारजित ?” प्रतीकात्मक दृष्टिले अत्यन्त सशक्त कथा हो।

• क) इन्द्रकील : धार्मिक-पौराणिक स्थान, तर यहाँ “राजनीतिक रणभूमि” को प्रतीक।
• ख) हनुमान र लङ्का : नीतिगत युद्ध र विनाशकारी उन्मादबीचको तुलना।
• ग) देशमाता : विवेक, करुणा र भविष्यको स्वर।
• घ) भीड : जनताको ऊर्जा, जसले साँचो नेतृत्व नपाउँदा विनाशमा परिणत हुन्छ। सिकारु लेखकका लागि यहाँ अमूल्य पाठ छ—
  “लघुकथामा प्रतीकहरू प्रयोग गर्दा प्रत्यक्ष अर्थ होइन, आन्तरिक अर्थ बोल्ने बनाउनुपर्छ।”

८. भाषा र शैली

त्रिपुरा खरेलको भाषा तीक्ष्ण र संवेगात्मक छ।

छोटो वाक्य, तीव्र क्रिया र ध्वन्यात्मकता (“धुवाँको मुस्लो”, “गोली ठोक”, “जलाउनुपर्छ”) ले कथा जीवित बनाउँछ।

यो भाषिक लयले कथालाई “भीडको गति” जस्तै बनाएको छ— लगातार, तनावपूर्ण र आवेगमय।

९. सिकारु लेखकका लागि पाठ

भाषा विषयअनुसारको लयमा लेख्न सक्नुपर्छ। राजनीतिक लघुकथा शान्त भाषामा भए निर्जीव हुन्छ; भावनात्मक कथा चर्को भाषामा भए कृत्रिम बन्नपुग्छ। सन्तुलन यही कलामा हुन्छ।

१०. भावनात्मक र बौद्धिक तह

“हारजित ?” दुई तहमा पढ्न सकिन्छ—
क) भावनात्मक तहमा—
देशका युवाहरूको पीडा, आक्रोश र हताशा। त्यो आक्रोश शुद्ध हो, तर मार्गदर्शनहीन।

ख) बौद्धिक तहमा—
लेखकले प्रश्न उठाएकी छन्— “क्रान्ति बिना विवेक के साँचो क्रान्ति हुन्छ?”
त्यस प्रश्नले कथा मात्र होइन, आजको समाज नै हल्लाउँछ।

११. सिकारुका लागि सिकाइ

लघुकथामा भाव र बौद्धिकता दुवै हुनुपर्छ। भावले छोयो भने कथा मनमा बस्छ, तर बौद्धिकता नभए विचार टिक्दैन।

१२. सन्देश र चेतावनी

कथाको अन्तिम पङ्क्तिमा देशमाताको आवाज छ— “जनताले तिरेका करबाट निर्माण भएका सार्वजनिक भवनहरू अब कसरी बन्छन्?”

यो केवल प्रश्न होइन, राष्ट्रप्रेमको विलाप हो।
लेखकले सिकारुहरूलाई सन्देश दिएकी छन्— आवेशले होइन, विवेकले लेख्न सिक। यो कथा हाम्रा लागि चेतावनी हो कि— आन्दोलनले चेतनालाई हरायो भने, न्यायको स्वर हिंसामा बिलायो भने, र युवा शक्तिले मातृभूमि नै जलायो भने— त्यो “जित” होइन, त्यो साझा हार हो।

१३. सिकारुका लागि मुख्य सिकाइहरू

• क) समसामयिक विषयलाई गहिरो प्रतीकमा रूपान्तरण गर्ने।
• ख) भीड वा अमूर्त पात्र प्रयोग गर्दा स्पष्ट आवाज राख्ने।
• ग) अन्त्यमा प्रश्न उठाएर पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्ने।
• घ) संवेग र विचारबीच सन्तुलन राख्ने।
• ङ) कथाको शीर्षकसँग अर्थ–गहिराइ जोड्ने।

“हारजित ?” को शीर्षक प्रश्नवाचक छ,

त्यो प्रश्न नै लघुकथाको आत्मा हो, लघुकथा त्यही बेला सफल हुन्छ जब शीर्षक र अन्त्यबीच संवाद हुन्छ।

१४. सतर्कता

क) राजनीतिक वा सामाजिक कथा लेख्दा प्रचार वा उपदेशमा नपर्नु।

ख) अति विवरणले कथा बिगार्छ, आवेगले अर्थ हराउँछ।

ग) प्रतीक प्रयोग गर्दा पाठक बुझ्ने बाटो खुला राख्नु।

घ) हिंसा, आक्रोश र रोमान्स सन्तुलित हुनुपर्छ।

ङ) अन्त्यमा सन्देश होइन, प्रश्न छोड्नु।

१५. साहित्यिक मूल्य र प्रभाव

“हारजित ?” केवल एउटा कथा होइन, यो चेतना जगाउने लेख हो। यसले देश, राजनीति र युवाशक्तिको सम्बन्धलाई गहिरो रूपमा उजागर गर्छ। पढिसकेपछि पाठकको मनमा एकै प्रश्न घुमिरहन्छ— “के हामीले साँचो अर्थमा जितेका छौँ?”

त्यो प्रश्नको उत्तर पाठक आफैँले खोज्नुपर्छ। यही खुला अन्त्य र आत्मसंवाद नै कथा-सफलताको प्रमाण हो।

१६. निष्कर्ष

त्रिपुरा खरेलको “हारजित ?” आधुनिक नेपाली लघुकथाको सामाजिक–राजनीतिक चेतनामा लेखिएको सशक्त उदाहरण हो। यसले सिकारु लेखकलाई सिकाउँछ—
विषय गम्भीर हुँदा पनि कथा छोटो, तीक्ष्ण र भावनात्मक हुन सक्छ। लघुकथाले हामीलाई सम्झाउँछ— “जित भनेको सदैव टाफो फहराउनु होइन, कहिलेकाहीँ विवेक नहराउनु नै हार हो।”

त्यसैले, “हारजित ?” बाट सिकारुले सिक्ने मूल सूत्र— लघुकथा लेख्दा शब्दभन्दा गहिरो सोच, आवेशभन्दा शान्त विवेक र घटनाभन्दा अर्थ ठूलो हुनुपर्छ।
❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: राख र अङ्कुर
✒ नन्दलाल आचार्य

“आज त धुवाँको गन्ध पनि नसमातिने भयो नि!” बुबाले छाती थाम्दै भने।

मैले झ्यालबाट हेरेँ— इन्द्रकील अझै कालो थियो, तर आकाशमा हरियो जूनको प्रकाश फिजिँदै थियो।

त्यस दिन हामीले भवनहरू जलाएका थियौँ, अब हाम्रै आत्मा पोलिँदै थियो। भीडको आवाजमा मैले न्याय खोजेको थिएँ, तर त्यही आवाजमा मेरो विवेक हराएको रहेछ।
भ्रष्टाचार र अत्याचार जलाउँछु भन्ने आवेगमा देशका बालबालिकाका विद्यालय, आमा-बुबाका सपनाहरू पनि खरानीमा परिणत भए।

एक हप्ता बित्दा जलेको इन्द्रकीलमा ट्याङ्का भर्न आएकी सानो बालिका भन्थी— “दाइ, यहाँ फूल रोपौँ न, फेरि हरियो हुन्छ।”
म अचम्म परेँ— देशमा अब पनि फूल फुल्न सक्छ?

भ्रष्टाचार त फेरि बाँच्ला, तर विवेक मरेपछि राष्ट्र मर्छ। त्यसैले मैले मुटुभित्र प्रतिज्ञा गरेँ—
“अब देश जलाएर होइन, बचाएर जित्नुपर्छ।”

जितको साँचो अर्थ, राखबाट पनि अङ्कुर फुट्नु हो। त्यस दिन म हारेर पनि बाँचेँ, र बुझेँ— हारको बीजमै जितको अङ्कुर लुकेको हुन्छ।
❀❀❀