स्वतन्त्र गजलको विश्व इतिहास र वर्तमान एक खोज

गज़ल एक विशेष प्रकारको कविता हो, जुन प्रायः उर्दू र फारसी साहित्यमा पाइन्छ। यसमा एक निश्चित ढाँचा र भावनात्मक गहिराइ हुन्छ। “स्वतन्त्र गज़ल” भन्ने अर्थ याे हो कि यो कुनै विशेष विषय बिना लेखिएको हुन्छ। यसमा लेखकलाई विषयमा पूर्ण स्वतन्त्रता हुन्छ।

स्वतन्त्र गज़लका केहि विशेषताहरू यसप्रकार छन्:

१.काफिया र रदीफ:
गज़लमा प्रत्येक शेरमा काफिया (ध्वनि) र रदीफ (पंक्तिको अन्त) प्रयोग गरिन्छ। यसले गज़ललाई सङ्गीतमय गुण प्रदान गर्दछ।

२.शेर:
गज़लमा शेरहरूको संख्या निश्चित हुँदैन। प्रत्येक शेर स्वतन्त्र हुन्छ र आफ्ना भावनाहरू व्यक्त गर्छ।

३.भावनात्मक गहिराइ:
गज़ल प्रायः प्रेम, विरह, जीवन, र मानव अनुभवको गहिराइमा केन्द्रित हुन्छ।

४.स्वतन्त्रता:
गज़लकारलाई विषय, शैली, र भावनामा स्वतन्त्रता हुन्छ।

यहाँ एउटा उदाहरणको रूपमा एक स्वतन्त्र गज़ल प्रस्तुत गरिएको छ:

उ राेकिदैन खुट्टा तानेर के गर्छाै ?
पराइलाइ आफ्नो ठानेर के गर्छाै ?

तिम्रो मृत्यु पनि मृत्यु जस्तो हाेस
भगवानकाे आयु जानेर के गर्छाै ?

सुगन्ध दिदैन कागजको फूलले
कागजको फूल छानेर के गर्छाै ?

जब उसको मन पनि ढुङ्गाकाे छ
ढुङ्गालाइ फूलले हानेर के गर्छाै ?

न बाेल्छ न सुन्छ तिम्रो भगवान्
उस्लाइ भगवान मानेर के गर्छाै ?

– हिमरत्न तिमल्सिना

विश्वका केही स्वतन्त्र गज़लकारहरु:-
यहाँ विश्वका केही प्रमुख स्वतन्त्र गजलकारहरूको सूची प्रस्तुत गरिएको छ, जसले स्वतन्त्र गजल लेखनमा महत्त्वपूर्ण योगदान गरेका छन्:

स्वतन्त्र गजलकारहरू

१.पाब्लो नेरुदा (Pablo Neruda) – चिलीका प्रसिद्ध कवी, जसले प्रेम र मानवता विषयमा कविताहरू लेखेका छन्।

२.गुलजार (Gulzar) – भारतीय कवि, गीतकार, र लेखक, जसको गजल र कवितामा स्वतन्त्रता र भावनात्मक गहिराई हुन्छ।

३.फिराक गोरखपुरी (Firaq Gorakhpuri) – भारतीय उर्दू कवी, जसको गजल र कविता मनोवैज्ञानिक गहिराई लिएर लेखिएका छन्।

४.अहमद फ़राज़ (Ahmad Faraz) – पाकिस्तानका प्रमुख उर्दू गजलकार, जसको लेखनीमा प्रेम र विरहका गहिरा भावनाहरू छन्।

५.जालालुद्दीन रूमी (Jalaluddin Rumi) – तुर्कीका कवी, जसका गजलहरू दार्शनिक र आध्यात्मिक विचारहरूले भरिपूर्ण छन्।

६.हफीज (Hafez) – फारसी कवी, जसले प्रेम र मानवता विषयमा गजलहरू लेखेका छन्।

७.सिद्धार्थ कुकरेजा (Siddharth Kukreja) – समकालीन भारतीय कवी, जसले स्वतन्त्र गजल लेखनमा योगदान गरेका छन्।

८.नजामिक (Nazim Hikmet) – तुर्कीका प्रमुख कवी, जसका गजलहरूले समाज र राजनीति माथि विचार गर्छन्।

९.माया एन्जेलो (Maya Angelou) – अमेरिकी कवी र लेखक, जसले स्वतन्त्रता र सामाजिक न्यायका विषयमा लेखेका छन्।

निष्कर्ष

यी कविहरूका गजलहरूमा व्यक्तिवाद, मानवता, प्रेम र समाजका विविध पक्षहरूको समावेश हुन्छ। स्वतन्त्र गजल लेखनमा उनीहरूको योगदानले साहित्यिक परिदृश्यमा गहिरो प्रभाव पार्दछ।

स्वतन्त्र गजल को अभ्यास केवल नेपालमा मात्र होइन, विश्वका अन्य मुलुकमा पनि गरिन्छ। विश्वभरि विभिन्न संस्कृतिका कविहरूले स्वतन्त्र गजल लेखनको माध्यमबाट आफ्ना भावनाहरू र विचारहरूलाई व्यक्त गर्नका लागि यो विधि अपनाइरहेका छन्। यहाँ स्वतन्त्र गजलको अभ्यासका बारेमा थप जानकारी प्रस्तुत गरिएको छ:

१.विश्वव्यापी अभ्यास:

भारत:
भारतमा पनि स्वतन्त्र गजल लेखन लोकप्रिय छ, विशेष गरी उर्दू र हिंदी भाषामा। उर्दू गजल परंपरामा लेखकहरूले स्वाधीनता लिएर गजल लेख्ने प्रयास गरेका छन्, जसले भावनात्मक गहिराईलाई समेट्छ।

पाकिस्तान:
पाकिस्तानका कवीहरू पनि स्वाधीन गजलको प्रयोग गर्छन्। यहाँका लेखनमा सामाजिक र राजनीतिक मुद्दाहरूको विश्लेषण गर्नका लागि यो विधि प्रयोग गरिन्छ।

अरब देशहरू:
अरब देशहरूमा, विशेष गरी अरेबिक गजलमा, स्वतन्त्र गजल लेखनको प्रचलन छ। यहाँका कवीहरूले परंपरागत र आधुनिक भावनाहरूलाई समेटेर स्वतन्त्र गजल लेख्छन्।

२.व्यक्तिगत र सामाजिक विषयवस्तु:

स्वतन्त्र गजलमा व्यक्तिगत अनुभव, प्रेम, विरह, समाजका मुद्दाहरू र मानवताको परिप्रेक्ष्यलाई व्यक्त गर्न बढी स्वतन्त्रता पाइन्छ। यसले कविलाई आफ्नो दृष्टिकोणमा नवीनता र सृजनात्मकता प्रदान गर्दछ।

३.डिजिटल युगको प्रभाव:

आजको डिजिटल युगमा, सामाजिक मिडिया र अनलाइन प्लेटफर्महरूको माध्यमबाट स्वतन्त्र गजल लेखनलाई अझ प्रोत्साहन मिलेको छ। विभिन्न साहित्यिक समूह र समुदायले यसलाई प्रवर्धन गर्दै आएका छन्, जसले गर्दा कविहरूलाई आफ्नो लेखनी साझा गर्न र पाठकसँग जडान गर्न सजिलो बनाउँछ।

निष्कर्ष:

स्वतन्त्र गजलको अभ्यास विश्वभरिका कविहरूको लागि एक महत्वपूर्ण रचनात्मक साधन हो। यो विधि भावनात्मक अभिव्यक्ति र सामाजिक सन्देशहरूको लागि खुला छ, जसले गर्दा यसले विश्वव्यापी साहित्यिक परिदृश्यमा महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ।

नेपालमा स्वतन्त्र गज़लकारहरू धेरै छन् जसले नेपाली साहित्यमा गज़ल लेखनमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। उनीहरूका गज़लहरूमा प्रायः नेपाली परिवेश, समाज, राजनीति, प्रेम, पीडा, र जीवनका विविध अनुभवहरू समेटिएका हुन्छन्। यहाँ केही प्रसिद्ध नेपाली स्वतन्त्र गज़लकारहरूको नाम उल्लेख गरिएको छ:

१.रत्नशमशेर थापा:
नेपाली गज़लमा ख्याति कमाएका गज़लकारहरूमा रत्नशमशेर थापा एक महत्त्वपूर्ण नाम हुन्। उनी नेपाली गज़लको प्रारम्भिक पुस्ताका एक अग्रज मानिन्छन्।

२.कारिवरकृष्ण मानन्धर:
नेपाली गज़लको इतिहासमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका गज़लकार हुन्। उनले नेपाली गज़ललाई निकै उचाइमा पुर्याएका छन्।

३.श्यामल (श्यामल भट्टराई):
श्यामलले नेपाली गज़लमा एक नवीन शैली ल्याएका छन्। उनको लेखनमा प्रेम, समाज र जीवनको यथार्थ चित्रण पाइन्छ।

४.राम विनय:
राम विनय नेपाली गज़लको एक प्रमुख नाम हो। उनले गज़लको माध्यमबाट नेपाली समाजको विभिन्न पाटाहरूलाई उजागर गरेका छन्।

५.उपेन्द्र सुब्बा:
नेपाली साहित्यमा ‘लिम्बुवान’ कथाहरू लेख्ने उपेन्द्र सुब्बाले पनि नेपाली गज़लमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। उनी गज़लमा गहिरा भावनात्मक पक्षलाई प्रस्तुत गर्न सिपालु छन्।

६.पृथ्वीराज पोखरेल:
पृथ्वीराज पोखरेल नेपाली गज़लको एउटा महत्वपूर्ण हस्ताक्षर हुन्। उनको लेखनीमा जीवनका विविध पाटाहरूको सशक्त अभिव्यक्ति पाइन्छ।

७.रमेश रन्जन:
रमेश रन्जनले पनि गज़ल लेखनमा आफ्नो विशेष पहिचान बनाएका छन्। उनी प्रेम र जीवनका विविध अनुभवहरूलाई सरल र संवेदनशील भाषामा प्रस्तुत गर्छन्।

यी गज़लकारहरूले नेपाली साहित्यमा गज़लको धारालाई नयाँ दिशा दिएका छन् र नेपाली गज़ललाई एक पृथक साहित्यिक विधाका रूपमा उचाइमा पुर्याएका छन्।

बहर गजलकाे एउटा परम्परागत विधि हाे भने स्वतन्त्र गजल एउटा गजलकाे परिमार्जित स्वरुप हाे गजल स्वतन्त्र र बहर दुवै तवरबाट लेख्न सकिन्छ ।

स्वतन्त्र गजल भन्नाले परम्परागत गजलको निश्चित नियम तथा ढाँचाबाट बाहिर रहेर लेखिने गजललाई जनाउँछ। यसमा गजलको पारम्परिक शेर, मतला, रदीफ, काफिया जस्ता संरचनागत नियमहरूको पालना गर्नुपर्दैन। यस प्रकारका गजलहरू भावनात्मक स्वतन्त्रता, नयाँ विचारधाराको खोजी र साहित्यिक सृजनामा नवीनताको प्रतीकका रूपमा हेरिन्छन्। नेपाल तथा विश्वभरका स्वतन्त्र गजलकारहरूले यसबारे विभिन्न विचारहरू व्यक्त गरेका छन्।

नेपालमा:
नेपालमा स्वतन्त्र गजल लेखन पछिल्लो समय लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ। विशेषगरी युवाहरूले परम्परागत गजलको नियमहरूमा बाँधिनुभन्दा स्वतन्त्र ढाँचामा आफ्ना भावनाहरू अभिव्यक्त गर्न थालेका छन्। उनीहरूको विचारमा गजलको मूल तत्व अर्थात् भावनात्मक गहिराई र अभिव्यक्ति रहेको छ, जुन परम्परागत ढाँचाभन्दा बढी महत्वपूर्ण छ।

विश्वव्यापी रूपमा:
विश्वमा पनि स्वतन्त्र गजलको चलन बढ्दै गएको छ, विशेषगरी पश्चिमी देशहरूमा। कतिपय गजलकारहरू यसलाई आधुनिक साहित्यमा एक प्रकारको विद्रोहको रूपमा लिन्छन्, जहाँ कवि वा लेखकले आफ्नो रचनात्मकतालाई परम्परागत ढाँचाले बाधा पुर्‍याउन नदिई स्वतन्त्र रूपमा अभिव्यक्त गर्न सक्छन्। उनीहरूको विचारमा स्वतन्त्र गजल लेख्दा भावनाहरूलाई सीमित नगरीकन अधिक सजीव र प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।

स्वतन्त्र गजलको पक्षमा रहेका धेरै गजलकारहरूको भनाइ यो हो कि साहित्यिक स्वतन्त्रता महत्वपूर्ण छ, र गजलको संरचना भन्दा यसको सार्थकता र पाठकमा पर्न सक्ने प्रभाव बढी अर्थपूर्ण हुन्छ।

स्वतन्त्र गजलको पक्षमा विभिन्न गजलकार तथा साहित्यकारहरूको विचारहरू उल्लेखनीय छन्। यहाँ केही व्यक्तिहरूका भनाइहरू प्रस्तुत छन्:

१.हेमन्त श्रेष्‍ठ (नेपाल)

नेपाली गजलमा स्वतन्त्र गजल लेखनलाई समर्थन गर्ने हेमन्त श्रेष्‍ठ भन्छन्, “गजलको गहिरो भावनात्मक अभिव्यक्तिलाई परम्परागत नियमले रोक्नु हुँदैन। गजलले व्यक्त गर्ने अनुभूति महत्वपूर्ण हो, र त्यही अनुभूतिलाई स्वतन्त्र गजलमार्फत अझ प्रस्ट रूपमा व्यक्त गर्न सकिन्छ।”

२.राकेश आलोक (भारत)

राकेश आलोकले स्वतन्त्र गजलको सन्दर्भमा यसो भनेका छन्, “गजल एक भावनाको स्वतन्त्र संसार हो। परम्परागत नियमहरू कुनै समयको आवश्यकता थिए, तर आजको युगमा गजल लेखनको उद्देश्य नयाँ दृष्टिकोण ल्याउनु हो। स्वतन्त्र गजलले लेखकलाई बन्धनमुक्त बनाउँछ।”

३.राहत इन्दौरी (भारत)

प्रसिद्ध भारतीय गजलकार राहत इन्दौरीले भनेका छन्, “गजलको सुन्दरता यसको भावना हो, जसलाई परम्परागत कसीमा कसेर मात्र अभिव्यक्त गर्न सकिँदैन। गजलमा नविनता खोज्नु र नयाँ तरिकाले प्रस्तुत गर्नु जरुरी छ। स्वतन्त्र गजलले त्यो अवसर दिन्छ।”

४.निदा फ़ाज़ली (भारत)

निदा फ़ाज़ली, एक महान भारतीय कवि, भन्छन्, “गजलको उद्देश्य मानिसको हृदयमा स्थान बनाउनु हो। नियमहरूको पालना मात्र गरेर गजलको गहिराइलाई न्याय दिन सकिन्न। स्वतन्त्र गजलले लेखकलाई खुला आकाश प्रदान गर्छ जहाँ उनीहरू आफ्नो संसार निर्माण गर्न सक्छन्।”

५.सहर अब्बास (पाकिस्तान)

पाकिस्तानका गजलकार सहर अब्बासले स्वतन्त्र गजलको पक्षमा भनेका छन्, “स्वतन्त्र गजल लेख्दा म आफ्नो विचारलाई कुनै पनि सिमामा बाँधिएको महसुस गर्दिनँ। यो लेखनमा एक प्रकारको स्वतन्त्रता र सिर्जनात्मकता छ, जसले गजललाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउँछ।”

यी गजलकारहरूको भनाइले देखाउँछ कि स्वतन्त्र गजल लेखनले गजललाई नयाँ दिशा र आयाम दिन्छ। उनीहरू परम्परागत ढाँचामा मात्र अडिक नभई, साहित्यिक स्वतन्त्रताको महत्त्वलाई जोड दिन्छन्।