[ समालोचना+स्रोतकथा+उत्तरकथा ]

१. परिचय

नन्दलाल आचार्यद्वारा लिखित लघुकथा “बाजी” सरल तर गहकिलो भाव बोकेको लघुकथा हो । यसमा एउटा कमजोर विद्यार्थीको संघर्ष र सफलताको कथा प्रस्तुत गरिएको छ । यसले पाठकलाई मात्र प्रेरित गर्दैन, शिक्षकहरूलाई पनि आफ्ना पूर्वाग्रहहरू पुनर्विचार गर्न बाध्य बनाउँछ ।

२. विषयवस्तु
कथाको केन्द्रमा अस्कल नामक पात्र रहेको छ । ऊ प्रारम्भमा कक्षामा कमजोर मानिन्थ्यो । अस्कलले आफ्नो कमजोरीलाई पार गरेर ६५ अंक ल्याउँदा शिक्षकहरूबाट प्राप्त भएको प्रतिक्रिया नकारात्मक र अपमानजनक थियो । तर उसको आत्मबल र परिश्रमले पुनः परीक्षा दिएर ८५ अंक ल्याउँदा उसको क्षमता प्रमाणित भयो । कथाले जीवनमा समस्याहरूबाट नभागी सामना गर्न सिक्नुपर्ने सन्देश दिन्छ ।

३. चरित्र चित्रण

क) अस्कल: अस्कल कथाको मुख्य पात्र हो । उसलाई कमजोर विद्यार्थीको रूपमा चित्रण गरिएको छ । तर, उसका कर्मले उसको वास्तविक क्षमता उजागर गर्छ । शुरूमै असुरक्षित र अपमानित भएको भाव राख्ने अस्कल कथाको अन्त्यतिर संघर्षशील र आत्मनिर्भर पात्रको रूपमा रूपान्तरण भएको छ ।

ख) शिक्षकहरू: कथामा शिक्षकहरूलाई प्रारम्भमा नकारात्मक भूमिकामा प्रस्तुत गरिएको छ। उनीहरूले अस्कललाई उसको सुधारप्रति विश्वास गर्न सकेनन् र उसको उपलब्धिलाई शंका गरे। तर अन्त्यमा उनीहरूले आफ्नो गल्ती महसुस गर्छन्।

४. भाषा शैली

कथाको भाषा अत्यन्तै सरल छ तर त्यसले गहिरो प्रभाव पार्छ । संवादको माध्यमबाट पात्रहरूको मनोदशा र शिक्षाको वर्तमान यथार्थलाई प्रस्तुत गरिएको छ ।

उदाहरणका लागि:

– “कक्षामा सधैं कमजोर भएको मान्छे परीक्षामा उम्दा भएको प्रमाणित भए म दुबै कान काटेर पातमा राखिदिन्छु ।”
यो वाक्यले शिक्षकहरूको अहंकार र असंवेदनशीलताको चित्रण गर्छ ।

५. सन्देश

कथाले समाजमा रहेका दुईवटा महत्त्वपूर्ण मुद्दालाई उजागर गरेको छ।

क) पढाइप्रतिको दृष्टिकोण: कमजोर विद्यार्थीमाथि शिक्षकहरूको पूर्वाग्रह र शंका शिक्षाको नैतिकता विपरीत हो । शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित गर्ने भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ, जुन यहाँ प्रारम्भमा देखिँदैन ।

ख) संघर्ष र सफलता: समस्यासँग जुध्ने सीप विकास गर्न सके, सफलता सम्भव छ भन्ने सन्देश कथाको मुख्य शिक्षा हो । अस्कलको संवाद: “पहिले म समस्याबाट तर्सेर भाग्थें, अहिले जुध्न थालें।” यसले जीवनमा आत्मबलको महत्त्व स्पष्ट रूपमा उजागर गर्छ ।

६. समसामयिकता र प्रासंगिकता

कथा अहिलेको शिक्षण प्रणाली र समाजमा रहेको कमजोर विद्यार्थीप्रतिको दृष्टिकोणसँग मेल खान्छ । आज पनि शिक्षकहरूमा केही विद्यार्थीप्रतिको विभेद देखिन्छ । साथै, कतिपय विद्यार्थी समस्या देख्दा तर्सेर भाग्ने प्रवृत्तिले संघर्ष गर्ने साहस हराएको हुन्छ । यस कथा ती सबैलाई प्रेरणा प्रदान गर्न सक्षम छ ।

७) कमजोरीहरू

क) शिक्षकहरूको नकारात्मक चित्रण: सम्पूर्ण शिक्षकहरूलाई नकारात्मक देखाइएका छन्, जसले कथाको सन्तुलनलाई केही हदसम्म कमजोर बनाउँछ ।

ख) घटनाक्रमको तीव्रता: अस्कलको सुधार प्रक्रिया छोटो वर्णनमा सकिएको छ, जसले उसले के-कसरी आफ्नो मानसिकता परिवर्तन गर्‍यो भन्ने कुरा अझ प्रस्ट हुन सक्ने ठाउँ दिन्छ ।

८. निष्कर्ष

लघुकथा “बाजी” एउटा प्रेरणादायी कथा हो । यसले संघर्ष, मेहनत र आत्मविश्वासको महत्त्वलाई प्रभावकारी रूपमा उजागर गरेको छ । कथा शिक्षण पद्धतिमा रहेको त्रुटि र विद्यार्थीको सफलताका लागि संघर्षको महत्त्वलाई समान रूपमा प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ । यद्यपि केही पक्षहरूमा सुधारको सम्भावना भए पनि यसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।
शिक्षकहरू, विद्यार्थीहरू र अभिभावकहरूको लागि यो कथा समय सापेक्ष र शिक्षाप्रद छ ।
०००००

[ स्रोतकथा ]
🔴लघुकथा: बाजी

अस्कलले गणितमा पैंसठ्ठी अङ्क ल्याएकोमा भूकम्प आयो, उसलाई पढाउने शिक्षकहरूमा ।

– “यसको अक्षर पनि हैन । कसैको सारेको पनि छैन । कसैलाई लेखाएको हो ।”

– “कक्षामा सधैं कमजोर भएको मान्छे परीक्षामा उम्दा भएको प्रमाणित भए म दुबै कान काटेर पातमा राखिदिन्छु ।”

– “त्यसको फेरि परीक्षा लिऔं । यति राम्रो अङ्क ल्याएछ भने । म मेरो नामको सारा सिरिखुरी त्यसकै नाम गरिदिन्छु।”

शिक्षकहरूका यस्ता हेलाहोचाका कुरा सुनेर अस्कल भित्रभित्रै जल्न थाल्यो। मनको आक्रोशलाई ध्वनिको रूप दिने सामर्थ्य थिएन उसमा ।

उसको परीक्षा लिइयो । उसले पचासी नम्बर ल्यायो । अनपेक्षित परिणामले शिक्षकहरू नतमस्तक बने । उसलाई रहस्य खुलासा गर्न भनियो ।

उसले भन्यो, “पहिले म समस्याबाट तर्सेर भाग्थें अहिले जुध्न थालें अनि जीवन-सङ्घर्षको बाजी हात पार्न सक्षम हुँदै गएँ ।”

– नन्दलाल आचार्य
सिद्धार्थटोल, उदयपुर ।

~~~०००~~~
[ उत्तरकथा ]
🔴लघुकथा: जीत

अस्कलको सफलताले गाउँभरि चर्चा पायो। शिक्षकहरूले उसलाई खुलेर प्रशंसा गरे, र गल्ती स्वीकारे। तर, अस्कलको मनमा एउटा अघोषित लक्ष्य जन्मिसकेको थियो – जसले उसलाई अविराम अघि बढ्न प्रेरित गरिरहेको थियो।

पढाइमा उत्कृष्ट हुने उसको यात्रा निरन्तर जारी रह्यो। उसले गाउँको स्कुलको सबैभन्दा राम्रो विद्यार्थीका रूपमा परीक्षा उत्तीर्ण गर्‍यो। शिक्षकहरूले आफ्नो पुरानो व्यवहार सम्झेर दुःखी हुँदै उसलाई विद्यालयको ‘गर्व’ घोषणा गरे।

शिक्षकहरूको सोचमा ठूलो परिवर्तन आयो। अस्कल जस्ता अन्य विद्यार्थीलाई पनि हौसला दिन थाले। “गल्तीका लागि कुनै पनि समय ढिलो हुँदैन,” अस्कलले एक दिन शिक्षकहरूलाई भनेको थियो।

अब गाउँका अभिभावकहरू पनि आफ्ना छोराछोरीलाई अस्कल जस्तै बन्न प्रेरित गर्न थाले।
अस्कलले भने आँखा आकाशतर्फ फर्काएर भने, “जीवन जित्न विश्वास र प्रयास चाहिन्छ, कसैको हेला होइन।”
०००००

– लक्ष्मी रिजाल
सप्तरी

समालोचक:- लक्ष्मी रिजाल