कथा: पञ्चवटी

पञ्चवटी गाउँ पाँच विशाल पीपलका रुखहरूले घेरेको सानो संसार थियो। यी रुखहरू गाउँको केन्द्रमा उभिएका मात्र थिएनन्, गाउँको आत्मा पनि थिए। पण्डितहरू भन्थे, यी रुखहरू सत्य, धैर्य, सहिष्णुता, करुणा र संयमका प्रतीक हुन्। हरेक बिहान, घामको पहिलो किरणले ती रुखका पातहरूमा सुनको चमक थप्थे। गाउँका मानिसहरूका लागि यी रुख जीवनका साक्षी थिए। तर, समय सधैं एउटै रहँदैन र रहेन पनि।

गाउँको जीवन शान्त थियो; समय छिप्पिँदै जाँदा अशान्तको विषादी फैलन थाल्यो। बिहानबेलुका खेत, खोल्सा, मन्दिर र चौतारोले सधैं व्यस्त हुन्थ्यो। राम, लक्ष्मण र सीता तीन सदस्यको घर पनि पञ्चवटीको छायामै थियो।

राम गाउँको स्कुलमा विज्ञानका शिक्षक थिए। उनी गम्भीर स्वभावका थिए। जीवनका हरेक कुरामा गहिरो अर्थ खोज्थे। लक्ष्मण गाउँका समस्या हल गर्न सधैँ दौडिरहेका हुन्थे। उनी गाउँका लागि पुल जस्तै थिए। उनी परम्परा र आधुनिकतालाई जोड्न चाहन्थे। सीता सबैभन्दा आशावादी नारी थिइन्। उनको विश्वास थियो कि समयसँगै हिँड्न नसक्नेहरू पछाडि छुट्छन्। उनी लक्ष्मणकी भाउजू र रामकी पत्नी भनी चिनिन्थिन्।

बिहानको एक दिन, गाउँमा ठूलो कालो गाडी आयो। यस्तो गाडी पञ्चवटीमा पहिलोपटक देखिएको थियो। गाडीबाट सुटबुट लगाएका दुई व्यक्तिहरू ओर्लिए। उनीहरूले गाउँका अगुवाहरूसँग भेट गरे।

“हामी यहाँ विकासको योजना लिएर आएका छौं।” ती व्यक्तिले भने। “तपाईंहरूको जमिनमा ठूलो परियोजना सुरु गर्न चाहन्छौं। यहाँ एउटा कारखाना, शपिङ मल र ठूला भवनहरू बनाउने योजना छ। तपाईंहरूको गाउँ अब आधुनिक हुनेछ। पैसा र सुविधाको कुनै कमी हुनेछैन।”

गाउँका मानिसहरू उत्सुक भए। उनीहरूलाई नयाँ सपना देखाइयो; असिमित अवसर र चम्किलो भविष्य। “तर, यो सम्भव गर्नका लागि पञ्चवटीका पीपलका रुखहरू काट्नुपर्नेछ।” ती व्यक्तिले थपे।

गाउँ चकमन्न भयो। ती रुखहरूसँग जोडिएको भावनालाई उनीहरूले सहजै मेटाउन सक्दैनथे। तर, गाडीका मानिसहरूले पुनः लोभ देखाए। “तपाईंहरूको बच्चाहरूले राम्रो स्कुलमा पढ्न पाउँछन्। तपाईंहरूलाई रोजगारी दिन्छौं। सुविधाका लागि अब टाढा जानुपर्नेछैन।”

त्यस रात गाउँका मानिसहरूको निद्रा हरायो। एकातिर उनीहरू आफ्ना पुराना रुखहरूसँगको सम्बन्धको सम्झनामा थिए। अर्कोतिर, उनीहरू भविष्यको लोभमा तानिएका थिए।

रामले गाउँका अगुवाहरूलाई सम्झाउन खोजे, “यो प्रस्ताव सुन्दर देखिन्छ, तर यसको परिणाम घातक हुनेछ। हामीले पञ्चवटी गुमायौं भने, हाम्रो आत्मा गुमाउनेछौं।”

लक्ष्मणले थपे, “हामीले हाम्रा रुखहरूको संरक्षण गर्नु पर्छ। तिनीहरू हाम्रा जरा हुन्। जराविनाको रुख उभिन सक्दैन।”

सीता भने अलमलमा थिइन्। “हामीले प्रविधिसँग अघि बढ्नुपर्छ। हामी यसरी नै परम्परामा अड्केर बस्न सक्छौं र?” उनले रामसँग सोधिन्।

रामले गहिरो स्वरमा भने, “सीता, हामी अघि बढ्नै पर्छ। तर, त्यसका लागि आत्मा बेच्नुपर्छ भने, त्यो प्रगति होइन। हामीले आफ्नो शिरपोस अरूकै पाउमा राखिदिएर लम्पसार चरित्र देखायौँ भने इतिहासले हामीलाई थुक्छ।”

गाउँका मानिसहरूमा विभाजन सुरु भयो। केही मानिसहरूले भने, “हामीलाई सुविधा चाहिन्छ। यसरी नै अँध्यारोमा बस्न सकिँदैन।”

अरूले भने, “तर, पञ्चवटी त हाम्रो जीवन हो। हामी यसलाई गुमाउन सक्दैनौं।”

एक बिहान, माथापच्चीका बाबजुद गाउँलेहरूले सहमति जनाए। कम्पनीलाई जमिन दिने निर्णय गरियो। पञ्चवटीका रुखहरू काट्ने अनुमति दिइयो। ठूला मेसिनहरू गाउँमा आए।
रुख काट्ने काम सुरु भयो। पहिलो पीपल ढल्दा गाउँभरि शून्यता छायो। पातहरूको सुस्केरा मानौं मृत्युको खबर थियो। वृद्धहरूले आँसु चुहाए। बच्चाहरू डराए। जवानहरूको मुटुको धड्कन तेज भयो।

सीता यो सबै देखेर मौन थिइन्। उनले कम्पनीका प्रतिनिधिहरूले देखाएको सपना सम्झिइन्। त्यो सपना अब धूलोमाथि ओइलाएको फूलजस्तो लाग्यो।
पञ्चवटीका पाँच रुखमध्ये चार ढलिसकेका थिए। गाउँको हरियाली सुनसान मैदानमा परिणत हुँदै थियो।

रामले गाउँका मानिसहरूलाई भने, “तपाईंहरूले देख्नुभएन? यो केवल रुखहरूको विनाश होइन। यो हाम्रो चेतनाको नाश हो।”

गाउँका केही मानिसहरूले रामको कुरा बुझ्न थाले। तर, धेरैले भनिरहे, “हामीसँग विकल्प छैन। यो नै हाम्रो भविष्य हो।”

सीता अब चुप बस्न सकिनन्। “हामीले गल्ती गर्यौं। हामीले बाहिरी चमकलाई मात्र देख्यौं। यो चमकले हाम्रो आत्मा जलायो। अब हामीले बाँकी पञ्चवटीलाई जोगाउनुपर्छ।” उनले गाउँका मानिसहरूलाई भनिन्।

राम, लक्ष्मण र सीताले गाउँमा अभियान सुरु गरे। “हामीले बाँकी रहेका रुखहरू बचाउनुपर्छ, नयाँ बिरुवा रोप्नुपर्छ, प्रविधिलाई हाम्रो अनुकूल बनाउनुपर्छ।” उनीहरूले भने।

गाउँलेहरू फेरि एकतामा बाँधिए। उनीहरूले बाँकी रहेको पाँचौं पीपललाई जोगाए। नयाँ बिरुवा रोप्न थाले । गाउँलेहरूले सिके, प्रगति परम्परा र प्रकृतिसँग सँगसँगै अघि बढ्नुपर्छ। पञ्चवटी फेरि हरियालीतिर फर्कियो।

“जरा काटेर उभिन खोज्नु मूर्खता हो।” अचेल सीता उत्साहित हुँदै थप्छिन्, “आधुनिकता र परम्पराको सन्तुलन नै साँचो प्रगति हो।”
०००
बेलका-२, सिद्धार्थटोल, गल्फडिया, उदयपुर, कोसी प्रदेश, नेपाल।