लघुकथामा एक प्रयोग ‘नन्दलाल आचार्यको साथमा – अंक ०३

—०१
[ स्रोत लघुकथा ]
शीर्षक: गुमनाम कवि
✍️ रामविक्रम थापा

सपनामा पनि कविता देख्यो। उसले आजीवन कविता लेख्यो। कविता गायो र कविता खायो। कविता नै लायो।
कविताका दाना रोप्यो । उसको कविता उम्रिएन र कहिल्यै फलेन । उम्रिँदै नउम्रिएपछि फुल्ने र फल्ने त कुरै भएन । खेती गर्दा पनि किसान नबन्नु जस्तै नियति हो यो । असङ्ख्य कविता लेखेर पनि ऊ कहिल्यै कवि भएन ।
अकर भीरको सुनाखरी अर्थात् हिलोको कमल ऊ । इमेल र इन्टरनेटको त के कुरा, टेलिफोन छैन, बिजुली छैन र छैन टेलिभिजन पनि । मात्र एउटा अतिरिक्त हुलाक र रेडियो छ उसको गाउँमा, उसको पहुँचमा ।
गाउँकै हुलाकबाट रजिस्ट्री गर्दै कविताहरू पठाउँथ्यो र पठाइरहन्थ्यो । एकाध महिनापछि उसका कविताहरू राजधानीका सम्पादकहरूका हातमा पुग्थे पनि । तर उसका कविताहरूको पुनर्जन्म कहिल्यै भएन । अर्थात् उसका कविताहरू कुनै पत्रिकामा छापिएनन् । खाली ओखरपौवा (डम्पिङसाइड) पुगिरहे । व्यक्तिगत कृति निकाल्ने उसको आर्थिक औकात नै थिएन । मात्र उसले लेख्यो, कसैले देखेन ।
बिरामी भएर ओछ्यान पर्यो ऊ । खान छाड्यो र बोली भासियो । सिकिस्त भएर आँखा बन्द भए । माया मारेर गाउँलेहरूले उसलाई बाहिर निकाले र तुलसीको मोठमा राखे । अब ऊ अचेतनावस्थाको मृत्युशैय्यामा पुग्यो । ‘हरि दाइ । तपाईंको कविता छापिएछ’ – गाँउले भाइले उसलाई सुनायो । उसले आँखा खोल्यो । गाउँले भाइले गरिमा पत्रिकाको पाना पल्टाएर उसको फोटोसहितको कविता देखाइदियो । उसको अनुहार उज्यालिएर सुनाखरी भयो ।
एकक्षण टोलाएर आफ्नो कविता हेरिरह्यो । अनि आँखा चिम्ल्यो र फुस्स सास गयो ।
°°°°°
इन्द्रपुर – १, मोरङ
❀❀❀

[ लघु-समीक्षा ]
— शल्यक्रियामा रामविक्रमको ‘गुमनाम कवि’ लघुकथा
✍️ नन्दलाल आचार्य

प्रस्तुत ‘गुमनाम कवि’ लघुकथामा कथाकार रामविक्रम थापाले समाजका अज्ञात प्रतिभाका कथालाई अत्यन्त मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । कथा छोटो, सरल तर गहिरो प्रभाव पार्ने शैलीमा लेखिएको छ । यहाँ गुमनाम कविको संघर्ष, उसको अभावमा बितेको जीवन र अन्ततः उसका शब्दहरूले मृत्यु शैयामा दिएर गएको सान्त्वना प्रस्तुत गरिएको छ ।

१. मुख्य विषयवस्तु
कथाले एक ग्रामीण कविको जीवनयात्रा मार्फत सिर्जनशीलताको मूल्य, मानवीय अपेक्षा र समाजको उदासीनतालाई उजागर गरेको छ । उसले जीवनभर सिर्जना गर्यो, तर उसको सिर्जनालाई कुनै मान्यता दिइएन । गाउँको पिछडिएको अवस्था (बिजुली, टेलिफोन र मिडियाको अभाव) र आर्थिक स्थितिले उसको लेखनीलाई बाहिर ल्याउन सक्ने माध्यम नभएको स्पष्ट पारिएको छ । यस कथाले सिर्जनशील व्यक्तिको योगदानलाई समयमै चिन्नुपर्ने आवश्यकतालाई पनि संकेत गर्दछ ।

२. भाषा र शैली
प्रस्तुत लघुकथाको भाषा सरल, सरस र गहिरो भावयुक्त छ । प्रतीकात्मक प्रयोग (सुनाखरी, कमल, डम्पिङसाइड) मार्फत पाठकलाई विषयवस्तुमा अझै गहिरो रूपमा डुबाइन्छ । सपना, संघर्ष र मृत्युजस्ता गहन भावनाहरूलाई अत्यन्त सजीव ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।

३. प्रमुख सन्देश
कथाले समाजका प्रतिभावान व्यक्तिहरूलाई समयमै मान्यता दिन नसक्ने विडम्बनालाई उजागर गर्छ । गुमनाम कविले आफ्नो लेखनी जीवनभर समाजलाई दिन खोज्यो, तर उसको कामको कदर मृत्युको अन्तिम क्षणमा मात्र भयो । यसले हाम्रो समाजको प्रवृत्ति समयमा समाजका प्रेरकहरूलाई बेवास्ता गर्ने र उनीहरूको मृत्युपछि मात्र कदर गर्ने विडम्बनापूर्ण अवस्था दर्शाउनुरहेको छ ।

४. विशेष पक्षहरू
क) संघर्षको यथार्थ चित्रण- ग्रामीण परिवेशमा सिर्जनशीलता टिकाइराख्न कति कठिन छ भन्ने कुरा अत्यन्त सजीव रूपमा देखाइएको छ ।
ख) मानवीय भावना- कविको अन्तिम क्षणमा उसको कविता छापिनुले उसको आत्मालाई सान्त्वना दिएको चित्रण अत्यन्त भावुक छ ।
ग) समाजप्रतिको टिप्पणी- कथाले सामाजिक संरचना र सम्पादकीय व्यवस्थामाथि गहिरो प्रश्न उठाउँछ ।

५. कमजोरीहरू
कथामा पात्रको नाम उल्लेख नगर्नाले पाठकले उसलाई अझ नजिकबाट अनुभव गर्न सक्ने अवसर गुमाएको छ । साथै, कविको लेखनीको स्तर र उसको अस्वीकृतिका कारणमाथि विस्तृत चर्चा नभएको कारणले पाठकमा केही जिज्ञासा बाँकी रहन्छ ।

६. निष्कर्ष
‘गुमनाम कवि’ एउटा प्रेरणादायी, तर दुखद कथा हो । यसले पाठकलाई सिर्जनशीलता, कदर र सामाजिक उदासीनताबारे गहिरो गरी सोच्न बाध्य पार्छ । कथाले एउटा सशक्त सन्देश दिन्छ- प्रतिभाको कदर जीवित अवस्थामा गर्नुपर्छ, किनकि मृत्युपश्चात् गरिने सम्मानले धेरै कम अर्थ राख्छ ।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: पुनर्जन्म
✍️ नन्दलाल आचार्य

“हरि दाइको कविता अब मकै जस्तै उम्रन्छ ।” गाउँले युवकले गाउँलेहरूलाई सुनाउँदै भन्यो ।
हरि दाइको मृत्युपछि उनको कविता छापिएको पत्रिका गाउँभरि घुम्यो । सबैले त्यो पत्रिका पल्टाएर कविता पढे । त्यसो त गाउँका धेरै मानिसले जीवनभर कविता नपढेका होइनन्, तर त्यस दिन उनीहरूका आँखामा हरि दाइको कविता घुमिरह्यो ।
कसैले भन्यो, “कविताले हरि दाइको जीवन दियो ।” कसैले थप्यो, “तर उनको कविता यहाँको कथा हो ।”
उनीहरूले हरि दाइको घर अगाडि सानो पुस्तकालय खोले- गुमनाम कवि पुस्तकालय । गाउँका युवाहरूले पत्रपत्रिका माग्न थाले । हरि दाइका कविताहरू खोजेर सङ्कलन गरियो ।
“यो कविता त हाम्रो खेत हो, हाम्रो भीर हो, हाम्रो आँसु हो ।” तुलसीको मोठमा बसेका बूढा गाउँलेले भने ।
गाउँका केटाकेटीहरूले कविता लेख्न थाले । रेडियोमा गाउँको कथा सुनिन थाल्यो ।
हरि दाइको नाम गाउँका सबैको ओठमा बस्न थाल्यो ।
“कविता त कहिल्यै गुम्दैन ।” गाउँले युवा भन्न थाले ।
❀❀❀

—०२
[ स्रोत लघुकथा ]
शीर्षक: पालो
✍️ अनुग्रह राना मगर ‘पुष्प’

“पानीको मुहान सुकेकोले दुबैको खेतमा एकैचोटि नपुग्ने भयो । दुबैजनाले सल्लाह गरेर पालो लगाउने निर्णय गरे । ‘दिउँसो म, राति तिमी !’ भनेर दाइले विभाजन गरिदिए ।”
“हस्, दाइ !” भन्दै भाइ आफ्नो बाटो लाग्यो ।
दाइको पालो सकियो । बेलुकी भाइ कुलोमा गयो, पानी फर्काएर घर फर्कियो । बिहान भयो । “रातभरि टन्नै भरिएला !” भन्ने सोचेर हेर्न गयो । तर, कुलोमा पानी त दाइकै खेततिर छ ! आफ्ना खेतमा एक गह्रो पनि पुगेको थिएन ।
रिसको ज्वाला बोकेर भाइ सरासर दाइको घर पुग्यो ।
“दाइ, ए दाइ !”
“को आयो बिहानै ?” चियाको कप समाउँदै दाइ बाहिर निस्किए ।
“तपाईं आफैंले ‘दिनभरि म, रातभरि तँ’ भन्नुभएको होइन ? कुलो त तपाईंकै खेततिर छ ! तपाईंको चाला मलाई ठीक लागेन !”
दाइ अलि चतुर थिए । नियम बनाउने तर पालना नगर्ने स्वभावका ।
“ए हो र ? मैले त होइन, छोराले होला । नरिसाऊ न भाइ !”
भाइको अनुहार रन्कियो । “दाइ, तपाईंको दुई वर्षको छोराले कुलो फर्काउने ? तपाईंको यस्तो कुरा मलाई मन परेन !”
❀❀❀

[ लघु-समीक्षा ]
— शल्यक्रियामा ‘पुष्प’को ‘पालो’ लघुकथा
✍️ नन्दलाल आचार्य

लघुकथा ‘पालो’ ले ग्रामीण जीवनको एक सामान्य तर गम्भीर समस्या उजागर गरेको छ । यो कथा सानो, तर निकै गहन छ । यसले मानवीय स्वार्थ, छलकपट र भरोसाको विषयमा पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

१. मुख्य पक्षहरू

क) विषयवस्तु :-
कथा पानीको मुहान सुकेपछि दुई दाजुभाइबीचको पानी वितरणको विषयमा केन्द्रित छ । यस समस्याले गाउँले जीवनको कठिनाई मात्र होइन, विश्वास र स्वार्थको द्वन्द्वलाई पनि देखाउँछ ।

ख) चरित्र चित्रण :-
अ) दाइ – उनी नियम बनाउने तर पालना नगर्ने, चतुर र स्वार्थी व्यक्ति हुन् । उनले भाइलाई छल गरेर आफ्नो स्वार्थ साध्ने प्रयास गरेका छन् ।
आ) भाइ – उनी सरल, सीधा र नियममा विश्वास गर्ने व्यक्ति हुन् । दाइप्रति सम्मान राख्ने भए पनि अन्याय सहन नसक्ने चरित्र देखिन्छ ।

ग) घटनाको प्रस्तुति :-
कथाको सुरुवातमा समस्या र समाधानको सहमति सरल रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । तर, दाइको चालबाजीले घटनाक्रमलाई जटिल बनाउँदै पाठकलाई कथा भित्र तान्छ । भाइको रिस, न्यायको खोजी र दाइको चतुरता एकपछि अर्को गरी चाखलाग्दो ढंगले अगाडि बढ्छ ।

घ) भाषा र शैली :-
कथा सरल र सरस भाषामा लेखिएको छ । संवादहरूले कथा जीवन्त बनाएको छ ।
“दाइ, तपाईंको दुई वर्षको छोराले कुलो फर्काउने ?” जस्ता संवादले व्यंग्यात्मक रूपमा दाइको स्वार्थीपन प्रकट गर्छ ।

ङ) सन्देश :-
यस कथाले ग्रामीण जीवनमा प्राकृतिक स्रोतहरूको न्यायपूर्ण बाँडफाँड र आपसी विश्वासको महत्त्वलाई उजागर गर्छ । साथै, स्वार्थ र छलकपटले सम्बन्धलाई कसरी कमजोर बनाउँछ भन्ने चेतावनी दिन्छ ।

२. समग्र मूल्यांकन
लघुकथा छोटो भए पनि यसले गहिरो सामाजिक समस्या प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ । यस कथाले दाजुभाइबीचको सम्बन्ध र स्वार्थको द्वन्द्वलाई मात्र होइन, ग्रामीण जीवनको यथार्थतालाई पनि सुक्ष्म रूपमा चित्रण गर्छ ।

३. सुधारका सम्भावना
कथाले दाइको स्वार्थको कारण र त्यसको परिणामलाई अझै विस्तारमा देखाएको भए, पाठकलाई चरित्रप्रतिको भावनात्मक जुडाव बढ्न सक्थ्यो ।

४. निष्कर्ष
‘पालो’ ग्रामीण समाजका यथार्थ, मानव स्वभाव र सम्बन्धका जटिलता झल्काउने प्रभावशाली लघुकथा हो । यो कथा पाठकलाई अन्तिमसम्म बाँधेर राख्न र सोच्न बाध्य बनाउन सफल भएको छ ।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: नियमको कुलो
✍️ नन्दलाल आचार्य

“खेत सिञ्चित हुनु पानीको नियम हो, बेइमानी गर्नाले खेत बाँझै रहन्छ ।” भाइको स्वरमा कटाक्ष थियो ।
दाइ कप थापेर मुस्कुराए, “भाइ, कुलोले बगाइरहने पानी नै साँचो हो । मनको पानी सुक्यो भने, नियम के काम ?”
भाइले कुलोलाई हेर्यो । पानी अझै दाइकै खेतमा सीमित थियो । उसले भित्तामा दाग परेको आफ्नो बाली देखाउँदै भन्यो, “दाइ, नियम पालना नगर्दा हाम्रो कुलो पनि पराइ हुन्छ । नियम बिनाको कुलाले दुबैको खेत बाँझो बनाउँछ ।”
दाइ गम्भीर भए । आफ्नो खेलमा भाइको आक्रोशले टाउको भारी बनाएको थियो। “ठीक छ, भाइ । आजदेखि कुलो तेरो खेतमा पहिलोपटक बग्नेछ । तर, मनको कुलोलाई पनि मिलाउनुपर्छ ।”
त्यस साँझ दुवै जनाले कुलोको पानी साझा गरे। भाइको खेतले पहिलोचोटि सास फेर्यो ।
“पानीको नियम मानेमा खेत सिञ्चित हुन्छ, बेइमानी गरेमा बाँझै रहन्छ।” भाइको अन्तिम शब्दले दाइलाई कानमा झापड लगाएझैँ लाग्यो ।
❀❀❀

—०३
[ स्रोत लघुकथा ]
शीर्षक: नारीत्व
✍️ एन्जल निलु मिना साह

एक बिहान, रुक्मिणीको दैलोमा मानिसहरू कराएको आवाज सुनिन्थ्यो । त्यो आवाजलाई पछ्याउँदै म पनि त्यहाँ पुगेँ ।
त्यहाँको परिस्थितिले मलाई सोचमग्न बनायो । बिचरी रुक्मिणी ! कसको कुरा सुन्थिन् र कसलाई जवाफ फर्काउँथिन् ! एकैपटक दशवटा प्रश्न तेर्सिएका थिए ।
“जे जति भए पनि बखतलाल तिम्रो श्रीमान् हो । यो अन्तिम घडीमा तिमीले नै स्याहारसुसार गर्नुपर्छ ।” भीडबाट कसैले भन्यो ।
बखतलालले आफ्नो बलबुताले भ्याएसम्म रुक्मिणीलाई कहिल्यै हेरेका थिएनन् । बरु, लाज पचाएर दु:ख दिन मात्रै जाने । त्यतिबेला उनलाई सम्झाउने, बुझाउने कोही थिएन । तर, आज रुक्मिणीलाई दोष लगाउन सबै उर्लिएका छन् ।
म मनमनै सोच्दै थिएँ ।
अचानक, रुक्मिणीले चुप्पी तोडिन्, “अघिदेखि मैले धेरै सुनेँ । अब म केही सोध्न चाहन्छु । म मेरो जिन्दगी जिउनबाट बञ्चित भएँ । मेरो नारीत्वमाथि लाञ्छना लगाइयो । मेरो मातृत्वमाथि औँला ठड्याइयो । के यो सबैलाई फर्काएर ल्याउन सकिन्छ ?”
उनको प्रश्नले सबैलाई चुप बनायो ।
बखतलालको अनुहार औंसीको रातझैं कालो देखिन्थ्यो । उनले केही बोल्न सकेनन् ।
रुक्मिणीले दह्रो स्वरमा भनिन्, “यदि छैन भने, ऊ बाँचे बाँच्छ, मरे मर्छ । म केही गर्दिन !”
त्यति भन्दै उनी जुरुक्क उठिन् र हिँडिन् ।
°°°°°
२०८१ साउन २८ गते
राजविराज-७, खर्सालटोल, सप्तरी
❀❀❀

[ लघु-समीक्षा ]
— शल्यक्रियामा ‘एन्जल निलु’को ‘नारीत्व’ लघुकथा
✍️ नन्दलाल आचार्य

एन्जल निलु मिना साहद्वारा लेखिएको ‘नारीत्व’ लघुकथाले समाजमा महिलाले भोग्नुपरेका अन्याय, असमानता र सहनशीलताको अन्त्यप्रति उठेको साहसी आवाजलाई केन्द्रमा राखेको छ । लघुकथा छोटो भए पनि यसले गहिरो सामाजिक यथार्थलाई प्रभावकारी ढंगले उजागर गरेको छ ।

१. थिम र सन्देश
लघुकथाको मूल थिम महिला सशक्तीकरण र आत्मसम्मान हो । रुक्मिणी एक यस्ती पात्र हुन्, जो परम्परागत समाजका रीतिरिवाजले थिचिएकी छिन्। उनका लागि पतिप्रति आफ्नो कर्तव्यभन्दा ठूलो प्रश्न भनेको स्वाभिमान हो । उनले आफ्नो अतीत र अन्यायलाई पुनर्विचार गर्दै समाजप्रतिको गहिरो प्रश्न उठाएकी छन्- “के यो सबैलाई फर्काएर ल्याउन सकिन्छ ?”

२. पात्र चित्रण
रुक्मिणी एउटा बलियो पात्रका रूपमा प्रस्तुत छिन् । उनको सुरुआतीमा चुप लाग्नु सामाजिक दबाबको संकेत हो । तर अन्ततः उनले आफ्नो साहसिक निर्णय मार्फत आफ्नो स्वाभिमानको रक्षा गर्छिन् । बखतलाल, कथामा निष्क्रिय र दोषी पात्र हुन् । समाजका अन्य पात्रहरू परम्परागत सोचलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्, जो नारीलाई कर्तव्यको नाममा दबाउन चाहन्छन् ।

३. समाजको चित्रण
कथाले हाम्रो समाजको पितृसत्तात्मक संरचनालाई प्रस्ट रूपमा देखाएको छ । महिलालाई सधैं ‘कर्तव्य’ र ‘त्याग’ को पर्याय बनाइएको छ । तर जब महिलाले आफ्नो अधिकारको प्रश्न गर्छिन्, समाज चुप लाग्छ ।

४. भाषाशैली र प्रभाव
कथाको भाषा सरल र प्रभावकारी छ । रुक्मिणीको संवादले कथाको गहिरो सन्देशलाई सहजै व्यक्त गरेको छ । कथाको अन्तिम भागमा रुक्मिणीको विद्रोही स्वरले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

५. समाप्ति र सन्दर्भ
कथाको अन्त्यले नारीको आत्मनिर्णय र स्वतन्त्रताको सन्देश दिन्छ । रुक्मिणीले बखतलाललाई छोड्ने निर्णय गरेकी छैनन्, बरु उनले आफ्ना सीमाहरू निर्धारण गरिदिएकी छन् । यसले आधुनिक महिलाको सोचलाई झल्काउँछ, जसले अन्यायको सामना गर्न तयार छ ।

६. समग्र मूल्याङ्कन
यो लघुकथा सशक्त, विचारोत्तेजक र प्रेरणादायक छ । लेखिका एन्जल निलु मिना साहले सरल तर गहन कथानकको माध्यमबाट नारीको आत्मसम्मान र अधिकारको विषयमा समाजलाई जागरूक गराउन सफल भएकी छन् । कथा धेरै संक्षिप्त भए पनि यसले पाठकको मनमा गहिरो छाप पार्छ ।

७. निष्कर्ष
‘नारीत्व’ लघुकथाले परम्परागत सोचविरुद्धको विद्रोहको आह्वान गर्छ । यो कथा हरेक महिलाको लागि प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्छ । यसले उनीहरूलाई आफ्नो अधिकार र स्वाभिमानको महत्त्व बुझ्न सहयोग गर्छ ।
कथाले केवल महिलाका संघर्ष र साहसलाई मात्र उजागर गर्दैन, समाजको सोच बदल्न आवश्यक छ भन्ने कुरा पनि स्पष्ट सन्देश दिन्छ । यसको सरल तर गहिरो प्रस्तुतीकरणले यो कथा सबै तहका पाठकलाई आकर्षित गर्न सक्षम देखिन्छ ।
कथाकारले लघुकथाको सीमितता भित्रै गहन सामाजिक यथार्थलाई प्रस्तुत गर्न सफल भएकी छन् । यस प्रकारका कथा लेखनीहरूले हाम्रो समाजमा महिलाका मुद्दाहरूलाई उजागर गर्न र सकारात्मक परिवर्तनको लागि प्रेरित गर्न ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ ।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: निर्णयको यात्रा
✍️ नन्दलाल आचार्य

“तिमी फर्केर आउने छौ, रुक्मिणी ?”, एक चिन्तित आवाजले उनलाई रोक्न खोज्यो ।
रुक्मिणीले पाइलामात्र रोकिन् । पछाडि नफर्की भनिन्, “किन ? अब म के गर्न फर्कूँ, काका ? मलाई फेरि पिंजडामा थुन्न ?”
उनको आवाजमा झुल्किएको पीडाको खहरे सुनेर सबैको मन भारी भयो । तर कोही केही बोल्न सकेन ।
रुक्मिणीले गहिरो श्वास फेर्दै थपिन्, “जब मैले यो दैलोबाट बाहिर पाइला राखेँ, मैले मेरो सम्पूर्ण जीवनलाई एउटा प्रश्न गरें- के म सधैं भित्रै कैद भएर बाँच्नुपर्ने थियो ? तर आज मैले निर्णय लिएकी छु । म अब आफूलाई खोज्न जाँदैछु ।”
आकाशमा कागहरूको बथान कराउँदै माथि उड्दै थिए । रुक्मिणीले त्यो हेरिन् र मनमनै सोचिन्, “अब मेरो जीवन पनि यस्तै स्वतन्त्र हुनेछ ।”
उनी आफ्नो पुरानो जिन्दगीलाई पछाडि छाडेर अघि बढिन् । गाउँका मानिसहरू नबोली उनलाई हेर्दै रहे।
तर पल्लो घरको बालकनीमा उभिएर एउटी सानी केटीले सोधिन्, “आमा, रुक्मिणी आमा कहाँ गइन् ?”
आमाले चुपचाप भनिन्, “आफ्नो आकाश खोज्न ।”
रुक्मिणीको पाइलाको आवाज टाढा हुँदै गयो ।
❀❀❀
२०८१ माघ ११ गते ।