लघुकथामा एक प्रयोग | अङ्क २२ | हाम्रो कथाघर

❛लघुकथा समीक्षा❜
☞ प्रगतिशील कोणबाट ‘मृत्युको सिक्का’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

१. पृष्ठभूमि
प्रा.डा. खेमराज खनालको लघुकथा ‘मृत्युको सिक्का’ अत्यन्तै सानो आकारको तर विशाल अर्थ बोकेको कथात्मक संरचना हो। लघुकथाको बाहिरी आवरण सरल छ— एक सिक्का, एउटा गँगटो, एक गोरु, र अन्त्यमा मृत्यु। तर, भित्री रूपमा नियाल्दा यो मात्र सिक्का र गँगटाको कथा होइन। यो वर्ग, वर्चस्व, लालच, दम्भ र अन्ततः ऐतिहासिक भौतिकतावादले चिर्न खोजेको शक्ति सम्बन्धहरूको विश्लेषणीय कथा हो। यही दृष्टिबिन्दुबाट यस लघुकथाको विश्लेषण प्रगतिशील कोणबाट गर्न आवश्यक छ।

२. सिक्का: वर्गशक्ति र शोषणको प्रतीक
लघुकथामा सिक्का आकस्मिक रूपमा झरेको छ। तर, साहित्यमा आकस्मिक कहिल्यै आकस्मिक हुँदैन। सिक्का यहाँ उत्पादन सम्बन्धको प्रतीक हो। यसले सम्पत्तिको वर्चस्व बोल्छ। सिक्का त्यागिएन— झर्‍यो। त्यसैले यो परिश्रमको होइन, भाग्यको सम्पत्ति हो। अनि भाग्यले पाएको सम्पत्तिले अहङ्कार जन्माउँछ। सिक्काले गँगटोलाई ‘पैसावाल’ बनायो। सम्पत्तिले वर्गीय चेतना दिन्छ। गँगटो तुरुन्त वर्ग-पारखी भयो। शक्ति पायो। अनि शक्ति जरो गाड्न खोज्छ। यहीँदेखि सुरु हुन्छ सङ्घर्ष।

३. गँगटो: नवधनाढ्य र दम्भी वर्ग
गँगटोको चरित्र सानो भए पनि घना छ, कलात्मक प्रतीक हो। उसले सिक्का पाएपछि उसको सोच फेरियो। आफूलाई ‘म ठूलो’ को भ्रममा राख्यो। यही भ्रम नै पुँजीवादी प्रवृत्तिको जन्मस्थल हो। उसले गोठालोका गोरुहरूलाई ‘लडे’ भनेको छ। यहाँ भाषा वर्गीय घमण्डको पहिचान हो। वर्गीय चेतनाले व्यवहार परिवर्तन गरेको छ। सिक्काको शक्ति पाएपछि गँगटोले स्वाभाविक बाटो प्रयोग गर्नेहरूको अवमूल्यन गर्‍यो। ठीक त्यही स्थितिमा उसले ‘लाठी’ उठायो। यहाँ लाठी दमनको प्रतीक हो।

४. गोठालो र गाईगोरु: श्रम र श्रमिकको प्रतीक
लघुकथामा गोठालो बोल्दैन। बोल्न दिइएको छैन। तर, मौन पात्रहरूको अर्थ गहिरो हुन्छ। यहाँ गोठालो श्रमजीवी वर्गको प्रतिनिधि हो। उसले प्रकृतिसँग मिलेर श्रम गर्छ।

उकालो-ओरालो, बाढी-पहिरो, जङ्गल-डाँडा यही उसको जीवन हो। ऊ सङ्घर्ष गरेर बाँच्ने वर्ग हो। ऊ खाल्डो नाघ्छ, तर घमण्ड गर्दैन। किनभने ऊ आफ्नो काममा केन्द्रित छ। गोरुले गँगटोलाई थिच्नु कुनै प्रतिशोध होइन। यो इतिहासको अन्तिम उत्तर हो— शोषणविरुद्ध प्रकृतिले दिएको फैसला।

५. हिंसा: वर्चस्वको अनिवार्य भाषा
गँगटोको हिंसा दम्भी हिंसा हो। तर, गोरुको हिंसा प्रतिरक्षात्मक प्रतिक्रिया हो। गँगटोले लाठी उज्याउँदै जब बलपूर्वक वर्चस्व जमाउन खोज्यो; त्यही क्षण सङ्घर्ष जन्मियो। ऐतिहासिक द्वन्द्वको सार यही हो। जब दमन चरममा पुग्छ, प्रतिरोध जन्मिन्छ। गँगटो मर्छ। यही वर्गीय द्वन्द्वको सत्य हो— शोषक कहिल्यै शाश्वत हुँदैन।

६. सिक्काको अन्तिम नियति
लघुकथाको अन्तिम दृश्य अत्यन्त शक्तिशाली छ। राति कमिला सिक्कामा बसेर गँगटाको मासु खान्छन्। सिक्का अझै बाँकी छ। गँगटो छैन। सम्पत्ति रहिरहन्छ। मालिक बदलिन्छ। यही ऐतिहासिक निष्कर्ष मार्क्सवादको मूल मन्त्रसँग मेल खान्छ— “सम्पत्ति व्यक्तिको होइन, समयको हुन्छ।”

कलात्मक बनोट र प्रगतिशील सन्देश
कथा छोटो छ, तर अर्थ गहिरो छ।
चरित्र कम छन्, तर प्रतीक धेरै छन्।
संवाद छैन, तर घटनाले बोलेको छ।
भाषिक सरलता र अर्थगर्भिता कथा-कला दुवै हो।
अन्तिम वाक्य त्यति नै तिखो छ— “सिक्का बाँकी छ, तर शक्ति बदलिसकेको छ।”

७. निष्कर्ष
‘मृत्युको सिक्का’ एउटा साधारण लघुकथा होइन। यो वर्गसङ्घर्षको लघुरूप हो। शोषण र दमनको दम्भ कति क्षणिक हुन्छ भन्ने चिन्तन हो। सम्पत्तिले आकस्मिक शक्ति दिन्छ तर श्रम मात्र स्थायी शक्ति हो भन्ने प्रमाण हो। सिक्काले गँगटो मारेन— उसको अहङ्कारले मार्यो। यही कथा संसारका भूमिपतिहरू, पुँजीपतिहरू र नवधनाढ्यहरूको चेतावनी पनि हो। अहङ्कारले बनाउँदैन, भत्काउँछ। शक्ति रहँदैन, परिवर्तन हुन्छ।

यो लघुकथा प्रगतिशील साहित्यको साँघुरो ढोका होइन, ठूलो मार्ग हो। सन्देश स्पष्ट छः
“वर्गीय दम्भको गर्भबाट जन्मिन्छ अन्ततः मृत्यु।”

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: जीवनको सिक्का
✒ नन्दलाल आचार्य

“अँ, के चम्किलो कुरा हो त्यो?” एउटा सानो बालकले जङ्गलको बाटोमा आमासँग सोध्यो।
आमाले मुस्कुराउँदै उत्तर दिइन्, “सिक्का जस्तो छ, छोरा।”
बालकले सिक्का उठायो। माटो, रगत र झिँगा-कमिला टाँसिएका थिए। आमाको मुटु एकछिन डरले हल्लियो।

“यो सिक्का होइन, कर्मको दर्पण हो,” उनले बिस्तारै भनिन्।

छोराले अचम्म मान्दै सिक्कालाई खोल्सामा धोयो। पानीसँगै रगत बग्यो, र सिक्काको उज्यालो अचानक फर्कियो। त्यो उज्यालोमा आमा-छोरा दुवैको अनुहार चम्कियो— मानौँ आत्माले केही बुझ्यो।

त्यसैबेला आकाशबाट एउटा सुक्खा पात झर्‍यो र सिक्कामाथि पर्यो।

बालकले भन्यो, “आमा, यो सिक्का त बाँच्न सिकाउने रहेछ! सिक्का सधैँ उही रहँदो रहेछ, तर हातको भावले त्यसको भाग्य लेख्दो रहेछ।”

आमाले निधार छोइन्, “हो छोरा, अरूलाई किच्ने सिक्का मृत्यु बन्छ, अरूलाई उठाउने सिक्का जीवन।”

❀❀❀

❛लघुकथा समीक्षा❜
☞ लघुकथा तत्त्वका आधारबाट ‘अन्तिम निर्णय’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

यहाँ लघुकथा “अन्तिम निर्णय” मा लघुकथा तत्त्व (कथानायक, परिदृश्य, सङ्घर्ष, प्रतीक, समय-स्थान, भाषाशैली र अन्त्य) को जाँच गर्दै तल विमर्श प्रस्तुत गरिएको छ। यसले लघुकथाको सौन्दर्य र यथार्थ दुवैलाई समेट्छ र पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ भन्ने लागेको छ।

१. कथानायक र अनुचरित्र
लघुकथा मुख्यतः दुई पात्रको वरिपरि घुम्छन्— स्वास्नी र लोग्ने। यिनको नाम नदिएको हुनाले तिनीहरूलाई सार्वभौमिक बनाउँछ: त्यो पनि कुनै एउटै घरको कथा मात्र हैन, धेरै घरका समान तस्बिरहरूको प्रतिनिधित्व हो। स्वास्नीको पात्र सान्दर्भिक र बहुआयामिक छ— कामदार, पीडित, मातृ-आवेशले बाँधिएको बानीले अन्ततः आत्म-नियमन (अथवा निर्णय) गर्ने क्षणमा पुग्ने व्यक्तित्व देखाइएको छ। लोग्ने चरित्र सरल र निर्णायक रूपमा हिंसक, आत्मकेन्द्रित र नशा (रक्सी)ले गल्दै गएको नश्लवादी पुरुषको प्रतिरूप बनेको छ। यहाँ दुवै पात्रलाई नाम नदिई ‘रोल’ को रूपमा प्रस्तुत गर्दा पाठकले तिनीहरूलाई समाजका धेरै वास्तविक अनुहारसँग जोडी अनुभव गर्छन्।

२. परिदृश्य र समय-स्थान
लघुकथा एक घरेलु कोठाको दिउँसो/साँझको अवस्थामा सीमित छ। यसले घटनाक्रिया र मनोभावलाई तीव्र बनाउँछ। साँझको सन्नाटा, रक्सीले मस्त भएको स्थिति, छोराछोरीको रोदन। यी सबैले समयसूचक वातावरण सिर्जना गर्छन् जसले पाठकलाई त्यही आवेगमा ल्याइदिन्छ। कोठाको सीमितता र फेरिफेरि दोहोरिने दैनिकीले क्लिष्ट “साइकल” को अनुभूति जगाउँछ।

३. सङ्घर्ष र गतिशीलता
लघुकथाको मुख्य सङ्घर्ष, न केवल पतिपत्नीबिचको भौतिक झगडा, तर शक्ति असन्तुलन, व्यवहारिक धोका र आत्मनिर्णयको सङ्घर्ष हो। प्रारम्भिक भागले हामीलाई हिंसाको तीतो दृश्य देखाउँछ; तर लघुकथाले त्यो दृश्यलाई रोक्दैन। उल्टो, अर्को दिनको सँगै भएको ‘झोलामा उपहार’ जस्ता दृश्यले पाठकलाई झस्काउँछ: पीडित र पीडकको मिलन एक नजरमा नरम भएर आउने देखिन्छ। यसले पाठकमा असहजता पैदा गर्छ र औँल्याउँछ— हिंसा मात्र शारीरिक होइन, नैतिक र भावनात्मक पनि हो, र त्यसको प्रभाव चिरस्थायी छ।

४. भाषाशैली र वाच्य-स्वर
भाषा सादा र तीव्र छ; वाक्यहरू लघु-लघु, घटनाक्रमलाई सटिक बनाउने। संवादहरूले नै कथा अगाडि बढाउँछन् र तीव्रता बनाउँछन्। लेखनमा प्रयोग भएको उद्धरण-जस्तो वाक्य (“साला बेइमान!”) र धम्कीले पाठकको कानमा चोट पुर्‍याउँछ। व्यङ्ग्यात्मक शब्द-प्रयोग र स्थानीय बोलिचालीले कथालाई वास्तविकता नजिक पुर्‍याउँछ। तर, कतिपय ठाउँमा विवरण थोरै बढी हुने हो भने भावनात्मक गहिराइ अझ बढ्थ्यो। उदाहरणस्वरूप स्वास्नीको आत्मनिर्णयको मनोविज्ञान अलि थप खुल्ला हुनसक्थ्यो।

५. प्रतीक र रूपक
कुनै कुरा अद्भुत र सूक्ष्म प्रतीकको रूपमा अघि आउँछ: पतिले ल्याएका स-साना समान (जिलेबी, चुरा, लिपिस्टिक, क्रिम)। यी वस्तुहरूले वैवाहिक प्रेमको प्रतीक बनाउँदैनन्, बरु सतही मेलमिलाप र ‘समारोहात्मक मृदुभाषीकरण’ को प्रतीक हुन्। लिपिस्टिक ओठमा लगाइदिनु र त्यसपछि पुन: शारीरिक आक्रमण। यसले देखाउँछ कि दृश्य-माध्यमिक प्रेम र वास्तविक हिंसा फरकफरक स्तरमा सँगै रहन्छन्। छोराछोरीको रुवाइ र ‘एउटै पोको’ मा एकसाथ हुनु— परिवारभित्रको विघटन र आत्मग्लानि दुवैको प्रतीक हो।

६. शीर्षकको महत्त्व
“अन्तिम निर्णय” पाठकले अन्त्यमा के ‘अन्तिम’ हुन्छ त भन्ने आशा राख्छन्। तर, लघुकथा शाब्दिक रूपमा ‘अन्तिम’ निर्णायक कार्य गर्दैन; बरु स्वास्नीको भनाइ— “पख् न, तँ जस्तो पापी… भोलि नै छोडेर गएँ” ले निरन्तरता दर्शाउँछ: निर्णय चाहनामा छ, तर व्यवहारिक रूपमा निर्णय अस्थिर रहन्छ। यसले लघुकथा नैर्सिक र मार्मिक बनाउँछ। वास्तविक अन्त्य नभएर निर्णयको इम्मोशनल डाइनेमिक्सलाई उजागर गरिन्छ। शीर्षकले पाठकलाई प्रत्याशा र विडम्बना दुबैमा राख्छ— अन्तिम निर्णय वास्तवमा कहिले र कसरी आउँछ?

७. नैतिक र सामाजिक टिप्पणी
लघुकथाले घरेलु हिंसा, पितृसत्ता, निर्धनता र नशाखोरीको जालोमाथि गाँठो लगाउँछ। स्वास्नीले पैसाको जोहो गर्दै परिवार बचाउने प्रयत्नमा हिंसाको सिकार बनिन्। यसले आर्थिक निर्भरता र शक्ति असमानताको समकालीन यथार्थलाई उजागर गर्छ। परिवारको अग्रसरता र समाजको मौनता दुबै प्रश्नास्पद छन्। लेखकले धर्म, कानुनी किंवा सामाजिक सहायता सम्बन्धी कुनै सन्दर्भ नदिएर पाठकलाई खण्डखण्डमाथि प्रश्न उठाउन बाध्य पारेका छन्। यसले लघुकथालाई केवल भावुक बनाउँदैन, तर सामाजिक निर्देशकका रूपमा काम गर्छ।

८. सुझाव
लघुकथाले मौलिक र शक्तिशाली विषय समातेको छ। कथात्मक तीव्रता कायम गर्नको लागि स्वास्नीको अन्तिम निर्णयसम्बन्धी अन्त:चित्तलाई अलि थप अन्तर्वृत्तान्त (inner monologue) मार्फत देखाउन सकिन्छ, जसले पाठकमा सहभागिता बढाउँछ। साथै, समाज/छोराछोरीको भविष्यजन्य परिणामको सङ्केतले लघुकथालाई अझ प्रहारक बनाउथ्यो।

९. निष्कर्ष
“अन्तिम निर्णय” शब्दमा सानो, असरमा गहिरो। यसले घरेलु हिंसाको चक्र र सामाजिक उदासीनतालाई नाङ्गो पार्छ र पाठकलाई आँखामा आँसु र मुखमा कटु सत्य बिझाउँछ। यो लघुकथा मार्मिक मात्र हैन, आवश्यक पनि हो किनकि यस्तो कथाले समाजलाई आफ्नै दर्पण देखाउँछ र अन्ततः प्रश्न सोध्छ: निर्णयको ‘अन्तिम’ किन ढिला हुन्छ?

❀❀❀

❛उत्तरकथा❜
लघुकथा: अन्तिम प्रतिकार
✒ नन्दलाल आचार्य

“हिजो साँझ तपाईं किन मुस्कुराउनुभयो आमा?” छोराछोरीको कौतुहलपूर्ण आवाजमा अचम्म मिसिएको थियो।

त्यसबखत आमा भान्सामा थिइन्, ओठमा रातभरको लिपिस्टिकको धब्बा कायम थियो, हातमा समेत थोरै अवशेष जिउँदै थियो। चुपचाप बसिन्, तर उनको मनमा आँधीको तीव्रता थियो— जीवनसँग सम्झौता नगर्ने दृढता। छोराछोरी डराएर नजिक बसे।

पति उठेर ढोकामा आयो, लर्बरायो। घरभित्रको अवस्था देखेर चुप लाग्यो। एकछिनको ललाइफकाइको सङ्घर्षपछि घर शान्त भयो भन्ठान्यो। भान्सामा भएको चार गाँस टिपेर निस्कियो।

भान्सा सकिएसँगै आमा उठिन्, एउटा सानो झोला लिएर बाहिर निस्किन्। झोलामा परिवारका कागजात, थोरै बचत, र एउटा चिठी थियो। चिठी टेबलमा राखिदिइन्। छोराछोरीलाई समातिन् र मुस्कुराइन्— त्यस मुस्कानमा कुनै डर थिएन।

चिठीमा लेखिएको थियो—
“जसले जीवन तोड्छ, उसलाई फर्कन दिइँदैन। तर हामीले हाम्रो जीवन फिर्ता लिन सक्छौँ।
साहसले चट्टान फुट्दैन; तर ढोका खोल्छ। अब हाम्रो आश नगर्नू! कारण आफ्नै मनलाई सोध्नू।”

यता ढोका बन्द भयो, उता जीवन खुलेको थियो।

❀❀❀

❛लघुकथा समीक्षा❜
☞ लघुकथा तत्त्वका आधारमा ‘स्वर्गको बाटो’ लघुकथाको शल्यक्रिया
✒ नन्दलाल आचार्य

सुरेशकुमार पाण्डेको लघुकथा ‘स्वर्गको बाटो’ एउटा तीखो बौद्धिक बहस हो, जसले धार्मिक रूढिवाद, सामाजिक अन्याय र नैतिक दम्भका पर्दा च्यात्दै यथार्थको कठोर धरातलमा पाठकलाई उभ्याउँछ। लघुकथाको मूल तत्त्व— कुतूहलपूर्ण आरम्भ, तीव्र विकास, गहिरो सन्देश, न्यूनतम शब्द, अधिकतम प्रभाव, संवादप्रधान बनोट, विपरीत भावको झट्का (twist) र बिजवाक्यात्मक अन्त्य यी सबै पक्षको उपस्थितिका कारण यो कथा कलात्मक रूपमा सफल र विमर्शयोग्य बनेको छ।

१. शिल्प र संरचना
लघुकथा सीधा संवादबाट सुरु हुन्छ—
“विद्रोह गरेर के हुन्छ?”
यो उद्घाटन वाक्यसँगै पाठक तत्काल कथाभित्र प्रवेश गर्छन्। कुतूहल जन्मिन्छ— कसरी विद्रोह? किन विद्रोह? कोसँग विद्रोह? लेखकले लघुकथा बिना भूमिका सुरू गर्दै सघनता कायम राखेका छन्, जुन लघुकथाको मूलगुण हो।

कथा दुई पात्र— रामदाम (परम्परावादी पुरानो पुस्ताको प्रतिनिधि) र विनय (यथार्थवादी चेतना बोकेको युवा) बीचको सङ्घर्ष-संवादमा आधारित छ। दुवै पात्र संवादमार्फत जीवित बनेका छन्। वर्णनात्मक थकान छैन; संवादमै लघुकथा बगेको छ।

२. विषयवस्तु र कथ्य
कथाको मूल विषय अन्यायविरुद्ध प्रतिरोध र झुटा नैतिकता र मिथकको भण्डाफोर हो।
विनयका दृष्टिमा विद्रोह अन्यायविरुद्धको आवाज हो; तर रामदामका दृष्टिमा विद्रोह सामाजिक बिगार हुन्। यही पुस्तागत सोचको द्वन्द्व कथाको मुटु हो।

धर्मकथित ‘स्वर्ग-नर्क’ को अवधारणा कसरी अत्याचारीलाई ढाल र सत्य बोल्नेलाई धम्कीको हतियार बनाइन्छ, यही सत्य यही कथाले देखाएको छ। कथाको थीम स्पष्ट छ—
“अन्याय सहनु पनि अपराध हो, र नर्कको डर देखाउनेहरूले समाजमा अत्याचार थोपर्ने काम गरेका छन्।”

३. पात्रचित्रण
कथामा पात्र न्यून छन् तर प्रभावी छन्। रामदाम (परम्परावादी बुढा): अन्धविश्वास, सामाजिक मौनता, रूढिको प्रतिनिधि। विनय (प्रगतिशील युवा): प्रश्नकर्ता, यथार्थवादी चेतनाको प्रतिनिधि। पुस्तागत सोचको टकराव थप पात्रको आवश्यकता बिना यिनै दुई पात्रले प्रस्तुत गर्छन्। नाम चयन पनि प्रतीकात्मक छ— विनय (सत्यको विनय, तर्क) र रामदाम (परम्पराको बन्धन)।

४. कथनशैली र प्रवाह
लघुकथाको भाषा सरल, धारिलो र तर्कशील छ। प्रत्येक संवादमा अर्थको वजन छ, अनावश्यक शब्द छैनन्। उदाहरण:

“हामीले अन्याय गर्नु र अन्याय सहेर बस्नु दुवै गलत हो।”
“स्वर्ग-नर्कका कुरा गरेर मानिसको बुद्धि भुट्ने चाल हो।”
यस्ता अघिल्तिर लाग्ने वाक्यले लघुकथा दार्शनिक उचाइ र सामाजिक धारमा उचाल्छ।

५. मोड र कलात्मक ताना
लघुकथाको वास्तविक मोड अन्त्यतिर आउँछ, जब विनय भन्छ—
“उ त्यो मिलनचोकमा सालिक बनेर उभिएको छ।”

यो वाक्यले पाठकलाई झट्का दिन्छ। ‘स्वर्गको बाटो’ भनेकै सालिक बन्नु रहेछ— अपराधी भएर पनि महिमामण्डित हुने बाटो! यही व्यङ्ग्यात्मक उद्घाटन नै लघुकथाको सार हो।

६. सन्देश
यो लघुकथा धर्म-समाज-राजनीतिक पाखण्डको छेद हो। यो भन्छ—
– अत्याचारीलाई स्वर्ग सजाइन्छ।
– प्रतिरोध गर्नेहरूलाई विद्रोही भनेर थिचिन्छ।
– स्वर्गको बाटो परिश्रमले होइन, शक्ति र पाखण्डले बनाइन्छ।

कथाको अन्तिम मौनता, रामदामको मौन अवतरण, न्यायविहीन समाजप्रति पुस्तागत आत्मसमर्पणको प्रतीक हो।

७. लघुकथा तत्त्वको मूल्याङ्कन

८. निष्कर्ष
‘स्वर्गको बाटो’ एउटा सफल सामाजिक–यथार्थवादी लघुकथा हो, जसले चेतना, प्रतिरोध र तर्कको महत्त्वलाई वकालत गर्छ। यसले प्रश्न उठाउँछ—
“अपराधीसँग समाज किन हार्छ?”
“धर्म र परम्परा किन न्यायका विरुद्ध उभिन्छन्?”
“साँचो स्वर्ग आफैँ बनाउनुपर्छ, डर र भ्रमको कारोबार तोडेर।”

यसरी लघुकथा साहित्यिक रूपमा परिष्कृत, वैचारिक रूपमा खरो, समाजशास्त्रीय रूपमा धारिलो र लघुकथाको तत्त्वीय आधारमा पूर्ण सफल कृति हो।

❀❀❀

❛उत्तरक कथा❜
लघुकथा: नर्कको उज्यालो
✒ नन्दलाल आचार्य

“बाजे, हजुरले नर्कमा जानेहरू उज्यालो देख्दैनन् भन्नुहुन्थ्यो नि?” विनयले चिया मगाउँदै सोध्यो।
“हो नि बाबु, नर्कमा अन्धकार मात्र हुन्छ, पापीहरूको चीत्कार गुन्जिन्छ,” रामदामले चश्मा मिलाउँदै भने।
“तर हजुरको मुखिया बाजे त स्वर्गको सालिक भएर उभिएको छ, होइन?” विनयको स्वरमा हल्का तीतोपन मिसिएको थियो।
रामदाम निस्तब्ध भए, चियाको भाँडोमा फुस्स बाफ उड्दै थियो।

“त्यो सालिकको मुनि कहिल्यै फूल राख्ने मान्छे देख्नुभयो?” विनयको प्रश्नले नातेसम्बन्धको दूरी तोडिदियो।
रामदामको दृष्टि धमिलियो, “फूल राख्ने त छुट्टै कुरा, त्यहाँ त बुढाबुढी कुकुरको छायाँ पनि पुग्दैन।”
“त्यो नर्ककै उज्यालो हो, बाजे,” विनयले शान्त स्वरमा भन्यो, “जहाँ अत्याचारीको नाम स्वर्गमा राखिन्छ, र पीडितका आँखामा नर्क जलिरहन्छ।”
रामदाम अलमलिएको देखेर विनयले थप्यो; “जब नर्कको अँध्यारो न्यायको उज्यालोमा बदलिन्छ, तब स्वर्गको मूर्ति ढल्छ।”

रामदामले हातमा रहेको चिया धरमराउँदै जमिनमा खसालिदिए। आँगनमा हावाले सालिकको टाउकोमाथि झुन्डिएको फिक्का झण्डा फर्फरायो।
बाजेको आवाज भास्सियो— “साँचो स्वर्ग त न्यायमा हुन्छ रे बाबु, डरमा होइन…”

❀❀❀