लघुकथामा एक प्रयोग ‘नन्दलाल आचार्यका साथमा’ – अंक ०४

—०१
[ स्रोतलघुकथा ]
शीर्षक: निलो गुलाब
✍️ राजेश विद्रोही

“तिमीले प्रेमलाई किन यो निलो गुलाब जस्तै देख्छौ?” स्मृतिले सोधिन्। उज्यालो चौरमा बसेर कवि आलोकले त्यो निलो गुलाब नियाले।
“किनकि यो गुलाबजस्तै प्रेम असामान्य छ, कहिलेकाहीँ दुर्लभ पनि।”
स्मृतिले हाँस्दै भनी, “तर प्रेमलाई रातो गुलाबले नै चिनिन्छ, निलो किन?”
आलोकले शून्यतामा दृष्टि घुमाए, “किनभने साँचो प्रेम कहिलेकाहीँ अपूर्ण रहन्छ, अधुरो कथा जस्तै।”
स्मृतिले लामो सास फेरिन्। नजिकैको फूलमाला पसलमा जोडीहरूले रातो गुलाब किन्दै थिए। तर आलोकको हातमा निलो गुलाब थियो।
स्मृति बोलिन्, “तर तिमीले त मलाई कहिल्यै रातो गुलाब दिएका थिएनौ।”
आलोक मुस्कुराए, “किनभने हाम्रो प्रेम निलो गुलाब जस्तै थियो – अद्वितीय, तर कहिल्यै फुल्न नसक्ने।”
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
🔴प्रेमको असामान्य विम्ब प्रधान ‘निलो गुलाब’ लघुकथा
✍️ नन्दलाल आचार्य

राजेश विद्रोहीको “निलो गुलाब” लघुकथाले प्रेमलाई असामान्य र दुर्लभ रूपमा चित्रण गरेको छ। प्रेमको परम्परागत प्रतीक रातो गुलाब भए पनि कथाले निलो गुलाबलाई विम्बका रूपमा प्रयोग गरी प्रेमको एउटा नयाँ परिभाषा खडा गर्न खोजेको छ।

१. प्रेमको असामान्य स्वरूप
कथाको केन्द्रीय पात्र आलोक प्रेमलाई ‘निलो गुलाब’ जस्तै असामान्य ठान्छ। यो दृष्टिकोणले प्रेमलाई परम्परागत प्राप्ति र समर्पणको परिधिभन्दा बाहिर राख्छ। जब स्मृतिले प्रेमलाई रातो गुलाबको रूपमा बुझ्न खोज्छिन्, तब आलोकले प्रेमलाई अधुरोपन, दुर्लभता र अपूर्णताको विम्बसँग जोड्छन्। यसले प्रेमको भोगाइलाई साधारण सुखमय परिणतिभन्दा टाढा राखेर गहिराइ तर्फ मोड्छ।

२. अधुरोपनको सौन्दर्य
आलोक र स्मृतिको प्रेम अधुरो छ, तर त्यही अधुरोपनलाई उनीहरूले प्रेमकै विशेषता बनाएका छन् । कथाको अन्तिम संवाद- “किनभने हाम्रो प्रेम निलो गुलाब जस्तै थियो- अद्वितीय, तर कहिल्यै फुल्न नसक्ने“। यसले पाठकको मनमा चोटिलो प्रभाव पार्छ। यहाँ प्रेमको उपलब्धि होइन, अनुपलब्धता नै त्यसको सार बनेको छ।

३. विम्ब प्रयोगको सफलता
निलो गुलाबको प्रतीकात्मक प्रयोगले कथालाई गहिराइ दिन्छ। रातो गुलाब भौतिक प्राप्तिको प्रतीक हो भने निलो गुलाब अनौठोपन, असाधारणता र अप्राप्तिको प्रतीक बनाइएको छ। यो विम्बले प्रेमको प्रचलित परिभाषालाई चुनौती दिन्छ।

४. संवादको अर्थगम्भीरता
संवादहरू छोटा छन्, तर अर्थ गम्भीर छन्। संवादहरू मार्फत प्रेमको परम्परागत धारणालाई खण्डन गर्दै प्रेमको एउटा फरक पक्षलाई उभ्याइएको छ। खासगरी, “किनभने साँचो प्रेम कहिलेकाहीँ अपूर्ण रहन्छ, अधुरो कथा जस्तै।” भन्ने वाक्यले कथा भित्रको भावनालाई सङ्गाल्न सफल भएको छ।

५. निष्कर्ष
“निलो गुलाब” प्रेमको असामान्य, दुर्लभ र अप्राप्त स्वरूपलाई गहिरो रूपमा चित्रण गर्ने प्रभावशाली लघुकथा हो। यसको विम्बात्मकता, चोटिला संवाद र प्रेमको परम्परागत परिभाषामाथि उठाइएको प्रश्नले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ। कथाले प्रेमलाई मात्र होइन, जीवनका ती असङ्गति र अधुरोपनलाई पनि दर्शाउँछ, जुन प्रायः शब्दहरूमा व्यक्त गर्न कठिन हुन्छ। यही कारण “निलो गुलाब” पाठकको मनमा दीर्घकालसम्म रहिरहने कथामध्ये एक बन्न सक्छ।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: निलो सपना
✍️ नन्दलाल आचार्य

“तर निलो गुलाबको बीउ रोप्दा पनि त फुल्न सक्छ, हैन र?” स्मृतिले गम्भीर स्वरमा भनिन्।
आलोक केहीबेर मौन रहे। चराहरूले आकाशमा नयाँ आकृति कोरेझैं बादलहरू खेलिरहेका थिए।
“सपनाहरू रोप्न सकिन्छ, स्मृति, तर ती सधैं फुल्छन् भन्ने छैन।”
स्मृतिले मुस्कुराउँदै भनिन्, “तर जसले मलजल गर्छ, उसले फुल्न पनि सक्छ। प्रेम अधुरो रहनुपर्छ भन्ने कुनै नियम छैन, आलोक।”
आलोकले निलो गुलाबलाई नियाले। एक क्षणलाई लाग्यो, त्यो बिस्तारै रातो रंगततिर ढल्किँदै थियो।
“तिमी अझै समयमै छौ, आलोक।” स्मृतिको आवाज शान्त थियो। “यो निलो गुलाबलाई रातो बनाउन सक्छौं, यदि हामीले चाह्यौं भने।”
हावाको हल्का झोक्काले गुलाबका पत्रहरू हल्लिए। आलोकले त्यो गुलाब स्मृतितिर बढाए।
“असामान्य प्रेमको सौन्दर्य अधुरोपनमा होइन!” स्मृतिले गुलाब हातमा लिँदै भनिन्,
“त्यसलाई पूर्ण बनाउने हिम्मतमा हुन्छ।”
❀❀❀

—०२
[ स्रोत लघुकथा ]
शीर्षक: निषेधको प्रेम
✍️ लक्ष्मी रिजाल

“किन रोक्न खोज्यौ?” अमृतले सिधै प्रश्न गरे।
रुपाले आँखा झुकाइन्, “प्रेम निषेध गरिन्छ भने पनि, मनले मान्छ र?”
अमृत मुस्कुराए, “तर तिमीले नै हिजो भनेकी थियौ- प्रेम बन्धन होइन, उन्मुक्ति हो।”
ती दिनहरू सम्झिए, जब समाजको डरले रुपाले उनलाई टाढा राख्न खोजेकी थिइन्। उनले भनेकी थिइन्, “हाम्रो प्रेमलाई शब्द दिन खोज्यौ भने, यो समाजले निषेध गर्नेछ।”
तर प्रेमलाई कसैले निषेध गर्न सक्थ्यो र? अमृतले रूपाको हात समाए, “आज फेब्रुअरी १४ हो। हामी प्रेमकै लागि उभिन डराउने हो?”
रुपाले ढुक्कसँग उनको हात समाइन्, “प्रेमको उन्मुक्ति चाहने हामीले, किन डराउने?”
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
🔴परस्पर विरोधाभासलाई उधिनेको ‘निषेधको प्रेम’ लघुकथा
✍️ नन्दलाल आचार्य

लक्ष्मी रिजालद्वारा लिखित “निषेधको प्रेम” लघुकथा प्रेम, समाज, र व्यक्तिगत उन्मुक्तिको परस्पर विरोधाभासलाई उधिनेको सशक्त प्रयास हो। लघुकथाले प्रेम दिवस (फेब्रुअरी १४) को प्रतीकात्मक महत्त्वलाई आधार मानेर समाजका रूढीवादी मान्यताहरू र प्रेमको स्वतन्त्रताको द्वन्द्वलाई उजागर गरेको छ।

१. प्रेमको परिभाषा र द्वन्द्व
कथाको प्रारम्भमै अमृतको प्रश्न- “किन रोक्न खोज्यौ?” -प्रेमलाई रोक्ने प्रयासप्रति चुनौती दिन्छ। रुपाले प्रेमलाई निषेध गरिन्छ भन्ने सामाजिक सत्यतर्फ संकेत गर्छिन्, तर साथमा मनको स्वतन्त्रताको यथार्थलाई पनि स्वीकार्छिन्- “प्रेम निषेध गरिन्छ भने पनि, मनले मान्छ र?” यहाँ प्रेम र समाजबीचको द्वन्द्व प्रस्तुत छ, जहाँ प्रेम प्राकृतिक छ तर समाजको चौघेरोमा अड्किन बाध्य छ।

२. उन्मुक्ति र प्रतिबन्धको टकराव
रुपा स्वयंले नै प्रेमलाई “उन्मुक्ति” भनेकी थिइन्, तर जब समाजको डर आउँछ, उनी आफूलाई त्यसैभित्र सीमित गर्न खोज्छिन्। प्रेम बन्धन होइन भन्ने बुझेर पनि समाजको प्रतिबन्धलाई स्वीकार्नु उनी भित्रको अन्तर्द्वन्द्वलाई दर्शाउँछ। समाज र व्यक्तिगत चाहना बीचको यो असन्तुलनले कथामा गहिराइ प्रदान गर्छ ।

३. प्रेमको प्रतीकात्मक विजय
कथाको क्लाइमेक्समा अमृतले रूपालाई सम्झाउँछन् कि प्रेम भनेकै साहस हो। समाजले निषेध गरे पनि प्रेमले आफ्नै बाटो बनाउँछ। “हामी प्रेमकै लागि उभिन डराउने हो?” -यो प्रश्न प्रेममा लाग्ने जो-कोहीका लागि खुला चुनौती हो। अन्ततः रूपा समाजको डरलाई जितेर अमृतको हात समाउँछिन्। यो प्रेमको मुक्तिको संकेत हो।

४. शैलीगत विश्लेषण
लघुकथा छोटो, सरल तर प्रभावशाली छ। संवादमुखी संरचनाले पात्रहरूको मनोविज्ञानलाई उजागर गर्छ। सन्दर्भगत रूपमा प्रेम दिवस (फेब्रुअरी १४) को प्रयोगले कथालाई अझ बढी अर्थपूर्ण बनाएको छ।

५. निष्कर्ष
“निषेधको प्रेम” प्रेम र समाजबीचको सनातन द्वन्द्वलाई मिहिन तर प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्छ। कथाले प्रेमलाई निषेध गर्ने समाजको कठोर यथार्थलाई उधिन्छ, तर अन्ततः प्रेमले जित्ने सकारात्मक सन्देश दिन्छ। संवादहरूमा गहिराइ छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ। कथाको अन्त्य प्रेमको जितको रूपमा आएको छ, तर यो जित व्यक्तिगत छ, सामाजिक होइन। समाज रूपा र अमृतको प्रेमलाई स्वीकार्छ कि अस्वीकार्छ भन्ने कुरा खुला राखिएको छ, जसले कथालाई अझ गहिरो अर्थ दिन्छ।
समग्रमा, यो कथा प्रेमको साहसिक पक्षलाई उजागर गर्ने चोटिलो अभिव्यक्ति हो।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: निषेधपछिको प्रेम
✍️ नन्दलाल आचार्य

“तिमी फेरि डराएकी छ्यौ, रूपा?” अमृतले गम्भीर स्वरमा भने।
रूपाले केही बोलिनन्। उनको औंलाहरू अमृतको हातमा फँस्न खोजे झैं काँपिरहेका थिए।
“प्रेमको उन्मुक्ति चाहने हामीले, किन डराउने?” उनी आफैंले हिजो भनेका शब्दहरू सम्झिइन्।
अचानक, टोलभरिका आँखा उनीहरूलाई नियाल्न थाले। कसैका आँखामा जिज्ञासा, कसैका आँखामा घृणा।
“हामीलाई थाहा छ, यो समाजले के सोच्छ!” रूपाले धीमे स्वरमा भनिन्, “तर समाजलाई के थाहा छ, प्रेमको आफ्नै गति हुन्छ भन्ने?”
“साँचै, प्रेमलाई निषेध गर्न सकिन्छ त?” अमृतले उनको हात अझै मजबुतसँग समाते।
भीडमा कसैले भन्यो, “यस समाजले प्रेमीहरूलाई सजाय दिन्छ!”
रूपाले आँखा चिम्लेर गहिरो श्वास लिइन्। उनी न अमृतलाई छोड्न चाहन्थिन्, न प्रेमलाई।
अमृतको स्वर दृढ बन्यो, “तर प्रेम सधैं बाँधिन मान्दैन!”
❀❀❀

—०३
[ स्रोत लघुकथा ]
शीर्षक: निस्वार्थ प्रेम
✍️ रामकृपाल महतो

“प्रेम भनेको के हो?” युवराजले नम्रताको आँखामा हेर्दै सोध्यो।
“प्रेम… प्रेम त सागरजस्तै हो। अटल, अथाह, निस्स्वार्थ।” नम्रताले मुस्कुराउँदै उत्तर दिइन्।
युवराजको मन गह्रौँ भयो। सागर! ऊ साँच्चै सागर जस्तै प्रेम गर्न सक्छ त? उसका आँखा नम्रताको ओठमा अडिए, अनि फेरि आँखामा।
त्यही दिन, फेब्रुअरी १४! उसले एउटा सानो उपहार लिएर गयो। तर नम्रता त्यहाँ थिइनन्। अस्पतालको शैय्यामा थिइन्। बोन म्यारो क्यान्सर!
“मसँग धेरै समय छैन, युवराज…”उसको स्वर कम्पित थियो।
युवराजको आँखामा आँसु टिलपिलायो।
“मसँग जीवनको अन्तिम घडी बाँड्छ्यौ?” नम्रताको कमजोर हात समाउँदै उसले सोध्यो।
सकस पन्छाएर नम्रता मुस्काइन्।
“प्रेम त सागरजस्तै हो, हैन र?” उनका आँखामा निःस्वार्थ प्रेम झल्कियो।
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
🔴प्रभावशाली ‘निस्वार्थ प्रेम’ लघुकथाको गुदी कुरा
✍️ नन्दलाल आचार्य

रामकृपाल महतोद्वारा लिखित “निस्वार्थ प्रेम” एक सरल तर भावनात्मक रूपले प्रभावशाली लघुकथा हो। यसले प्रेमको निस्वार्थता, समर्पण र क्षणिकताको सौन्दर्यलाई उजागर गर्छ। कथा छोटो छ, तर यसको भावनात्मक प्रभाव गहिरो छ।

१. कथा संरचना र शैली
कथा संवादद्वारा अगाडि बढ्छ, जसले यसलाई सरल र प्रवाही बनाएको छ। सुरुवाती संवादले प्रेमको परिभाषा खोज्ने प्रयास गर्छ, जुन कथा सकिएपछि थप गहिरो अर्थ राख्छ।
क) आरम्भ –
युवराजले प्रेमको परिभाषाबारे सोध्छ र नम्रताको उत्तरले कथाको मर्म पहिल्यै संकेत गर्छ- “प्रेम त सागरजस्तै हो। अटल, अथाह, निस्स्वार्थ।”
यहाँ नम्रताको विचारले प्रेमलाई उच्च, दिव्य र अनन्त रूपमा चित्रण गर्छ। पाठकले अनुमान गर्न सक्छन् कि कथा प्रेमको परीक्षणतर्फ जानेछ।
ख) विकास –
युवराजले प्रेमिकालाई भेट्न जाने योजना बनाउँछ, तर नम्रता गम्भीर रोगले थला परेकी हुन्छिन्।
क्यान्सरको खुलासाले घटनालाई भावनात्मक उचाइमा पुऱ्याउँछ। युवराजले आफ्नो प्रेमलाई प्रमाणित गर्न जीवनभर साथ दिन चाहन्छ।
ग) परिणति –
अन्तिम क्षणमा युवराज नम्रतालाई सँगै बाँच्ने आश्वासन दिन्छ। नम्रताको शब्द- प्रेम त सागरजस्तै हो, हैन र?” ले कथा सुरु भएको बिन्दुमा नै फर्किन्छ। प्रेमको असली स्वरूप निस्वार्थतामा रहेको पुष्टि हुन्छ।

२. कथाका बलिया पक्षहरू
क) संवादको प्रभावशाली प्रयोग –
कथामा धेरै वर्णनात्मक अंश छैन; संवादले नै कथा अगाडि बढाउँछ। प्रेमको परिभाषा खोज्ने युवराज र निस्वार्थ प्रेमको प्रतिनिधि नम्रताको वार्तालापले कथालाई गहिराइ दिन्छ।
ख) भावनात्मक प्रभाव –
कथाले प्रेम, पीडा, समर्पण र मृत्युसँगको लडाइँलाई अत्यन्त मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गर्छ। पात्रहरू साधारण भए पनि उनीहरूबीचको सम्बन्धले पाठकलाई छुन्छ।
ग) चोटिलो अन्त्य –
कथाको अन्तिम संवादले प्रेमको निस्वार्थताको पुष्टि गर्छ। नम्रताको मृत्यु निश्चित छ तर उनको प्रेम शाश्वत रहन्छ।

३. कथाका केही कमजोरीहरू
क) पात्र विकासको अभाव –
युवराजको मनोवैज्ञानिक संघर्षमा थप गहिराइ दिन सकिन्थ्यो। उसले प्रेम गहिरोसँग बुझेको थियो वा सहानुभूति कै कारण समर्पित भएको थियो भन्ने अझ स्पष्ट पार्न सकिन्थ्यो।
ख) घटनाक्रममा तीव्रता –
नम्रताको बिरामीपन अचानक खुल्छ, जसले पाठकलाई घटनाक्रम सँग जोडिन पर्याप्त समय दिँदैन। यदि युवराजले क्रमशः नम्रताको स्वास्थ्य बिग्रँदै गएको देख्ने अवसर पाउँथ्यो भने कथा अझ गहिरो बन्न सक्थ्यो।
ग) प्रेमको परीक्षणको सतही प्रस्तुति –
युवराजको प्रेमलाई परिस्थितिले चुनौती दिएझैँ लाग्छ, तर उसले असली संघर्ष खेप्नुपरेको देखिँदैन। यदि युवराजले नम्रताको हेरचाहमा समर्पण गरेको, उसको पीडालाई सहन सिकेको वा सामाजिक-व्यक्तिगत बलिदान गरेको देखाइएको भए, प्रेमको गहिराइ अझ स्पष्ट हुन्थ्यो।

४. निष्कर्ष
“निस्वार्थ प्रेम” प्रेमको निस्स्वार्थ पक्षलाई उजागर गर्ने सफल प्रयास हो। कथाको सरलता नै यसको बल हो, जसले पाठकको मनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ।
तर, कथालाई अझ प्रभावशाली बनाउन पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक संघर्षमा गहिराइ दिन सकिन्थ्यो। विशेष गरी युवराजको मानसिक द्वन्द्वलाई बढी प्रस्ट्याइ दिएको भए, प्रेमको निस्वार्थता झन् मजबुत रूपमा चित्रित हुन सक्थ्यो।
समग्रमा, यो लघुकथा सरल तर मार्मिक छ। यसको चोटिलो अन्त्यले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ, जसले गर्दा कथा सम्झन लायक रहन्छ।
❀❀❀

[ उत्तर लघुकथा ]
शीर्षक: निस्वार्थ सागर
✍️ नन्दलाल आचार्य

“तिमीलाई थाहा छ नम्रता, प्रेम कहिल्यै मर्दैन।” युवराजले अस्पतालको शैय्यामा ओत लाग्दै भने।
नम्रताले झ्यालबाहिर नजर लगाइन्। साँझ ढल्दै थियो, आकाश राताम्य थियो। “सागरका छालहरू त किनारमा टुटेर हराउँछन्, तर पानी कहिल्यै सुक्दैन, हैन?” उनको स्वर मन्द थियो।
युवराजले उसको हात अझ मजबुतसँग समात्यो। “म तिम्रो प्रेमको एउटा छाल मात्रै होइन, सारा सागर बन्न चाहन्छु, नम्रता।”
नम्रता हल्का मुस्कुराइन्। समय बिस्तारै उसको मुटुको धड्कन झैँ मन्द हुँदै थियो।
नम्रताको अन्तिम विदाइपछि, युवराज समुन्द्र किनारमा गइरहन्थ्यो। चिसो बालुवामा उसको पाइला गाडिन्थ्यो। हरेक छालमा उसले नम्रताको मुस्कान देख्थ्यो।
एक दिन, उसले एउटा सानो अनाथालय स्थापना गर्‍यो- “निस्वार्थ सागर”।
बालबालिकाहरूको हाँसोले घर गुञ्जायमान रहन्थ्यो। युवराजलाई लाग्थ्यो, नम्रता यहीँ कतै थिइन्।
“प्रेम त सागरजस्तै हो, हैन र?” उसले सागरतिर हेर्दै मुस्कुरायो।
❀❀❀