के पृथ्वीनारायण शाह साम्राज्यवादी होइनन्?

हुन त इतिहास जित्नेहरूकै पक्षमा लेखिन्छ, लेखिदैं आएको छ। मानवीय स्वभावै होला! हार्नेहरूको गाथा लेखेर के पाउनु छ र! बरू भएको समेत गुमाउनु पर्ने हुनसक्छ। हामीले राष्ट्रनिर्माता र एकताका प्रतीक मानेका राजा पृथ्वीनारायण शाह के साँच्चै स्वतन्त्रता, समानता र न्यायको पक्षमा थिए त? हामी अहिले सबै नेपाली भनिरहेका छौँ, के साँच्चै हामी परापूर्व कालदेखि नेपाली नै हौँ त? दुई सय असी वर्षअघिसम्म के हामी सबै नेपाली नै थियौँ त? एकपटक सोचि हेरौँ त! हामी कोही पाल्पाली थियौँ, कोही चौदण्डी, कोही विजयपुरी त कोही लिम्बुवान। कोही भादगाउँले थियौँ त कोही पाटनी। यसरी हामी अहिले जसलाई नेपाली भनिरहेका छौँ हाम्रो राष्ट्रियता लगभग सयौँ थिए। यहाँ बनिबनाउ जवाफ हामीसामु उपस्थित/हाजिर भइहाल्छ, ‘उनले टुक्राटुक्रामा विभाजित राष्ट्रलाई एकताको सूत्रमा बाँधे। त्यसैले त हामी आफूलाई नेपाली भनेर गर्व गर्न पाउँछौँ।’ तर यो बिर्सन्छौँ कि, यो धरतीका सबै व्यक्तिलाई आफ्नो राष्ट्र प्यारो हुन्छ, राष्ट्रप्रति गर्वबोध हुन्छ। हुन्न र? यदि हुँदैन भने त्यो देशको असल नागरिक कसरी हुन सक्छ र!

के आफ्नो राष्ट्रप्रति गर्व गर्न देशको भूगोल ठूलै हुनुपर्छ? साना राष्ट्रले, त्यहाँका बासिन्दाले गौरव गर्न पाउँदैनन्? के नेपाल विश्वको ठूलो राष्ट्रमा गनिन्छ? संयुक्त राष्ट्रसंघमा सदस्य भएका राष्ट्रहरूको मात्रै हिसाब गर्ने हो भने पनि नेपालभन्दा ठूला देश बयानब्बे वटा र साना देश सय वटा जति छन्। आफूभन्दा ठूला देश सम्झेर के नेपालीले हामी साना देशका नागरिक हौँ भनेर आफ्नो देशप्रति गर्व गर्दैन र? अनि नेपालको एउटा गाँउजत्तिको क्षेत्रफल भएका भ्याटिकन सिटी, मोनाको र टुभालुजस्ता राष्ट्रहरूले ती देशको नागरिक भएकोमा गर्व गर्न पाउँदैनन् र? विश्वको ठूलो राष्ट्र रुस, सानो राष्ट्र भ्याटिकन सिटी र नेपालको राष्ट्रियता उस्तै होइन र? कि फरक छ? यदि अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहेका भए नेपाल साम्राज्यभित्र समाहित पचासौं राज्य पनि अरू साना देशजस्तै स्वतन्त्र, सार्वभौमसत्ता सम्पन्न र स्वाधीन राष्ट्रको रुपमा रहने थिए। कुनै सम्पन्न, कुनै गरीब त कुनै शक्तिशाली र कुनै कमजोर हुने थिए होला। त्यो फरक पक्ष हो। अहिले पनि त संसार यसैगरी त चलेको छ नि! हाम्रा छिमेकी देशले हाम्रो सीमा मिच्दा हाम्रो छाती चसक्क गर्छ। कुनै स्वतन्त्र राष्ट्र सर्लक्कै अर्को देशमा गाभिँदा हृदय कति छियाछिया हुन्छ होला! मन कति रोयो होला! के हामीले कहिल्यै सोच्न भ्याएका छौँ?

अब जाऔँ के पृथ्वीनारायण शाह साम्राज्यवादी थिए? भन्ने सवालतर्फ। साम्राज्यवाद यस्तो नीति हो जसअन्तर्गत एक देश आफ्नो सीमादेखि बाहिर गएर अन्य देशहरू र प्रदेशहरूमा हस्तक्षेप गर्दछ। यो हस्तक्षेप राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक वा अरू कुनै प्रकारको हुनसक्छ। साम्राज्यवादीहरूले जतिसुकै चिल्ला, मीठा र नैतिकताको कुरा गरे पनि उनीहरू शान्त र अबोध राष्ट्र, सम्प्रदाय माथि शक्ति र हिंसाद्वारा आफ्नो शासन लाद्छन्। आफ्नो शक्ति र गौरव बढाउन अन्य देशको प्राकृतिक र मानवीय संसाधन माथि कब्जा जमाउने र नियन्त्रण गर्ने गर्दछन्। साम, दाम, दण्ड, भेद र अनेक तरहले कमजोर छिमेकी राष्ट्रको पूरै वा केही भागमाथि नियन्त्रण गर्दछन्। विश्व इतिहास अध्ययन गर्दा बेलायत, जर्मन, फ्रान्स, पोर्चुगल, स्पेन, जापान आदि प्रमुख साम्राज्यवादी मुलुक हुन्। छिमेकी देशहरू चीनले तिब्बतमाथि र भारतले सिक्किममाथि नियन्त्रण गर्नु पनि साम्राज्यवादकै उदाहरण त हो नि!

अनि गोर्खा राज्यले बाइसी, चौबिसी राज्यमाथि नियन्त्रण गर्नु, सेन, चौदण्डी, विजयपुर, लिम्बुवानमाथि कब्जा गर्नु के साम्राज्यवाद होइन? इरान, भारत हुँदै सन् १४९५ मा नेपाल पसेका आर्यहरू, त्यसमाथि पनि विशेषत: शाहहरू भीरकोट हुँदै शरणार्थीको रुपमा गोर्खा प्रवेश गरेका थिए। शरणको मरण गर्दै गोर्खाका घले राजालाई हराइ द्रव्य शाहले सन् १५५९ मा शासन गर्न थालेका थिए। षडयन्त्र, धोखा र पाखण्डको शुरुवातकर्ता द्रव्य शाह र त्यसलाई निरन्तरता दिने काम त्यसपछिका शाह राजाहरूले विशेषगरी पृथ्वीनारायण शाहले त्यसको नेतृत्व गरेका थिए। वैवाहिक सम्बन्ध गाँसेर होस् या मितेरी साइनो लगाएर होस् उनले आफ्नो साम्राज्यवादी नीति अगाडि बढाइरहे। मङ्गोलहरूले त उनलाई हिन्दू साम्राज्यवादी, क्रुर र निर्दयी व्यक्ति मान्दछन्। यस विषयले न्यायिक बहसको माग गर्दछ‌। तथापि यति त सजिलै भन्न सकिन्छ, गोर्खा राज्य र खासगरी पृथ्वीनारायण शाहको साम्राज्यवादी नीतिले नेपालका अनेकौँ भाषा, संस्कृति र धर्म संस्कारहरू चेपुवामा परे। त्यसो नहुँदो हो त यतिबेला पश्चिम नेपालमा खस भाषा, नेपालमण्डलमा नेपाल भाषा, पूर्वमा राई, लिम्बू र सुनुवार भाषा एवम् तिनका लिपि उन्नत भइसकेका हुनेथिए, कम्तीमा अहिले जस्तो हरिबिजोग हुने थिएन। कतै तमु, कतै तामाङ त कतै मैथिली, भोजपुरी र थारू भाषा अनि तिनको लिपि समृद्ध भइसकेका हुनेथिए। तर्क गर्नेहरूले गर्न सक्छन्, ‘के पृथ्वीनारायण शाहले ती भाषा, लिपि, धर्म, संस्कार र संस्कृतिमाथि बन्देज लगाएका थिए र?’ हो सिधा नजरले त्यस्तो नदेखिन सक्छ। तर त्यो ध्रुवसत्य हो कि गोर्खा साम्राज्यको पेलानका कारण तिनले आफ्नो लय समात्न सकेनन्। जनगणनामा आआफ्नो जात अनुसारको भाषा बोल्छौं भनेर लेखिपठाए पनि अधिकांश युवापुस्ताले आफ्नो मातृभाषा बोल्न सक्दैनन्। यो लेख पढ्दै गर्ने कोही नेपालीइतर भाषाको पाठक हुनुहुन्छ भने एकपटक गम्भीर भएर सोच्नुहोस् त! के तपाईं आफ्नो भाषा र लिपिमा मजाले बोल्न र लेख्न सक्नुहुन्छ? यदि सक्नु नै हुन्छ भनेपनि तपाईं आफ्नो नजिकको सरकार वा सेवा प्रदायक निकायमा गएर सेवा लिन, विचार विनिमय गर्न सक्नुहुन्छ? शायदै सक्नुहुन्छ।
के तपाईं हामी सबैले मनाउने चाडपर्वमा हप्ता दश दिन विदा पाउँछौँ? के दशैँमा जसैगरी छठ, ल्होसार, उधौंली र उभौंलीमा पनि पन्ध्र पन्ध्र दिन विद्यालय बन्द हुन्छ? हुनुपर्छ भन्ने होइन तर यस्तो विभेद कसरी मान्य हुन्छ त? संसारको सबैभन्दा बढी सार्वजनिक विदा हुने देशमा अङ्कित हुनुको अलावा यसले एक धर्म संस्कृतिलाई मात्रै काखी च्यापेको आभास हुँदैन र?

आफ्नो भूमिको रक्षा गर्दै पृथ्वीनारायण शाह र उनको फौजलाई पटकपटक पराजय गर्ने नुवाकोटे योद्धा हुन् या कीर्तिपुरे सिपाही हुन्! सत्रपटकसम्म पृथ्वीनारायण शाहलाई धूलो चटाउने प्रतापी लिम्बू हिलिहाङ योङहाङ र योद्धा काङ्सुरे किन नहुन्; यिनीहरू तत्कालीन साम्राज्यवादका नाइके पृथ्वीनारायण शाहकै कारण गुमनाम हुनुपरेको छ। शक्तिको प्रयोग गरेर निर्धा राज्यमाथि कब्जा जमाउनु उनको एकमात्र लक्ष्य रहेको देखिन्छ। उनको प्रशंसामा जति नै शब्द खर्च गरिए पनि, गुणगान गाए पनि उनी त्यो बेलाका साम्राज्यवादका नाइके थिए, यो सत्य कुरा हो। सत्यलाई बङ्ग्याउनु, आफू खुसी प्रयोग गर्नु र वास्तवमा कुरो के हो नबुझी होमा हो मिलाउनु अहिलेका कथित बौद्धिक र चिन्तकहरूको असली परिचय हो। अरूले जे भन्यो त्यही, जित्नेहरूको पक्षमा लेखिएका इतिहासका ठेली पढेर, रटेर पृथ्वीनारायण शाहलाई एकताको प्रतीक मान्ने हामी हाम्रै स्वचिन्तनलाई त्यागेर अरूले लादेको विचारको दासमा रूपान्तरित भइरहेका छेनौं?

कतिले पृथ्वीनारायण शाहलाई प्रगतिशील राजा मान्ने गरेको पाइन्छ। उनी कतिसम्म कठोर र पुरातनवादी थिए भने मकवानपुरका सिपाहीले जुत्ता नफुकाली उनलाई सलाम गरेकोमा निहुँ खोजेका थिए। बिहेमा नौलका हार र एकदन्ता हात्ती दाइजो मागेका थिए। मागे जति दाइजो, धन सम्पत्ति नपाएर श्रीमती इन्द्रकुमारी सेन (मकवानपुरकी राजकुमारी) लाई त्याग्ने, बहुविवाह गर्ने (उनले दोस्रो बिहे नरेन्द्रलक्षमीसँग गरेका थिए) राजा कसरी प्रगतिशील हुन सक्छन्? जिउँदै मान्छे जल्नुपर्ने अमानवीय सतीप्रथाको अन्त्य गर्नतर्फ उनले किन ध्यान दिएनन्! साना र कमजोर राज्यहरू हडप्नुभन्दा सामाजिक सुधारका काम गरेका भए उनी कति पूज्य हुने थिए होला! कम्तीमा उनको चितासँगै श्रीमतीहरू सती जानुपर्थेन कि! यो साझा धरतीमा साना राज्यहरूको पनि अस्तित्व जगमगाइरहने पो थियो कि!

सन्दर्भ सामग्रीहरू:

• आचार्य, बाबुराम, श्री ५ बडामहाराजधिराज पृथ्वीनारायण शाहको सङ्क्षिप्त जीवनी – भाग १

• यादव, पीताम्बर लाल, नेपालको राजनैतिक इतिहास, विद्यार्थी पुस्तक भण्डार