पुस्तक समीक्षा : माटोबाट उब्जिएका कथा र चेतनाको रक्तपुस्तिका ‘शल्यक्रिया’ | कुमार दाहाल | हाम्रो कथाघर

मधेसको माटो चिसो छैन, त्यो आँसुले भिजेको छ । त्यो पीडाको घाममा पाकेको चेतनाको धर्ती हो, जहाँ कथा उब्जिन्छन् । नन्दलाल आचार्यका कथा ‘लेखिएका’ छैनन्, ती बाँचेर भोगिएका छन् र त्यसपछि सर्जिकल मेसोमा पस्किएका छन्, ठीक शल्यक्रियाजस्तै । ‘शल्यक्रिया’ शीर्षककै कथासङ्ग्रह पढ्ने होइन, भोग्ने हुन्छ । यो सङ्ग्रह साहित्यिक सौन्दर्यको शोकेस होइन, यो संवेदनाको अपरेशन थिएटर हो, जहाँ मधेसको छालाभित्र पस्ने क्यान्सरको निदान गरिन्छ कथाकथामार्फत ।

१. शल्यक्रिया : चेतनाको विद्रोही चिरफार

२०८२ सालमा नन्दलाल आचार्यद्वारा प्रकाशित ‘शल्यक्रिया’ न कथा मात्र हो, न कथा मात्रको सङ्ग्रह । त्यो त एक वैचारिक लडाइँको घोषणापत्र हो । यहाँ शब्दले सर्जरी गर्छ; भाषा, विचार र जीवनबीचको गाँठो खोल्छ ।

आचार्यका कथा सजावट होइनन्, संवेदना हुन् । ती वाक्यहरू होइनन्, गहिरो श्वास हुन् । ती क्रियाशील छन्, दृष्टिवान् छन् र संवेगमा पोतिएका छन् ।

कथाहरू कुनै ‘संवेदनशील लेखक’ का गाथा होइनन् । ती सामाजिक ‘संवेदनारहित’ प्रणालीका विरुद्ध रगत बगाउने कथावीरहरू हुन् ।

२. बीस कथा, बीस शल्यक्रिया : मर्म उजागर

२.१. फूलकुमारी

बालिका शिक्षामा आधुनिकताको बिल्ला टाँसेर सपना थोपर्ने प्रवृत्तिको प्रतिरोध हो यो कथा । फूलजस्तै नाजुक बालमनोविज्ञानमा जब समाज बलपूर्वक शिक्षा च्याप्छ, तब फूलकुमारी ‘पढ्न नपाएर’ होइन, ‘पढ्नुपरेर’ रुन्छे ।

२.२. इन्द्र शयन

आत्महत्या यहाँ मृत्यु होइन, अस्तित्वको आत्मत्याग हो । चिच्याउन नसक्ने चेतनाको घाँटीमा लागेका नदेखिने पासोहरू… र तिनले घिसारिएको तराईको ‘इन्द्र शयन’ कथा त्यही मौन आर्तनाद हो ।

२.३. रित्तो घर

प्रेम र प्रवासनको टकरावमा घर रित्तिन्छ, मुटु खाली हुन्छ । कथा एउटा ढोका बन्द कोठा मात्र होइन, त्यो स्मृतिको चिहान हो, जहाँ सम्बन्धहरूले आत्महत्या गरेका हुन्छन् ।

२.४. साविती बयान

शिक्षा क्षेत्रको भित्री फोहर, नैतिक पतन र शिक्षकको मनोविज्ञान सबैलाई ‘साविती बयान’ मार्फत कथाकारले ‘साक्षात्कार’ गराएका छन् । अशोकको चुप्पी सिस्टमको कलुषता हो ।

२.५. नयाँ घाम

प्रेमले जातीय घृणालाई जित्छ । डोम युवतीसँगको सम्बन्ध केवल प्रेमकथा होइन, त्यो प्रेमको राजनीतिक कार्यवाही हो । यहाँ घाम प्रेम होइन, प्रतिरोधको रश्मि हो ।

२.६. शल्यक्रिया

बलात्कार प्रयासपछि नारीहरूको विद्रोह देखिन्छ, त्यहाँ पीडित कमजोर लाग्दैनन् । यी पात्रहरू अब आत्मरक्षा र आत्मसम्मानका सशस्त्र सन्देशवाहक हुन् ।

२.७. अहिलेकी सीता

सीता अब वनमा बस्ने छैन, ऊ समाजलाई मूल प्रश्न सोध्ने पात्र बनेकी छ । दहेजको ज्वालामा जल्ने होइन, दहेजविरोधी ज्वालाले जलाउने नारी पात्र हो अहिलेकी सीता ।

२.८. परिबन्दको पासो

जातीय निषेध, वर्गीय द्वन्द्व र प्रेमको अपरिहार्य मृत्यु । यो कथा वर्जनाको दस्तावेज हो । यहाँ प्रेम विजेता होइन, समाजको मृत्युदण्ड प्राप्त चरित्र हो ।

२.९. भेटेको मोबाइल

मोबाइलमा सङ्गालिएको सम्पर्क मात्र होइन, सम्बन्धको अधुरोपन हो यो कथा । प्रविधिको बिन्दुबाट सुरु भएर पृथकता र पीडासम्मको यात्रा गर्छ ।

२.१०. मातृघृणा

छोरोको आँखा आमातर्फ फर्कन्छ, तर नजरमा माया छैन, घृणा छ । कथा सानो पारिवारिक विग्रह होइन, मातृत्वको विडम्बनात्मक चित्रण हो ।

२.११. रातो झोला

लोभको तुषाराघातमा पश्चात्ताप झल्किन्छ । रातो झोला लालचको प्रतीक हो, अनि अन्त्यमा लालसाको रक्तदृष्टान्त पनि ।

२.१२. भोकयुद्ध

पत्रात्मक कथा तर युद्धको स्वर । गरिबी र अन्धविश्वासबीचको द्वन्द्वमा पात्रहरूको विश्वास नै उनीहरूको शत्रु बनेको दृश्य छ यसमा ।

२.१३. बँधुवा

श्रमशोषणको सजीव दस्तावेज, जहाँ पात्र शब्द होइनन्, शोषणका प्रतीकहरू हुन् । कथा पढ्दा मुटुमा सुनसान खेत गड्थ्यो, पेटमा भोक बोल्थ्यो ।

२.१४. फक्रेको गुलाफ

सुन्दरमान शिक्षित छ, तर सामन्ती दृष्टिकोणले उसलाई काँडाले घोचिरहेको छ । फक्रिएको गुलाफ दलित चेतनाको फुलाइ हो, जहाँ सुगन्धभन्दा पहिले काँडा महसुस हुन्छ ।

२.१५. चोर बिरालो

यौनहिंसा, पश्चात्ताप र नारी आवाजको उठान । कथाले नारीलाई ‘चोर बिरालो’ होइन, न्यायको माग गर्ने बलियो जीव बनाएको छ ।

२.१६. कस्तो यात्रा !

यो ससुराबुहारीबीचको सम्बन्ध सुधारको कथा होइन, पुनःसम्बन्धको आत्मविश्लेषण हो । यात्रा यहाँ बाह्य होइन, आन्तरिक रूपान्तरण हो ।

२.१७. छप्की दरबार

इतिहासको ढुङ्गामुनि दबिएको मधेसको पीडा । ‘छप्की दरबार’ भवन होइन, इतिहासको मृत शरीर हो, जसलाई कथामार्फत पुनर्जीवित गरिएको छ ।

२.१८. नयाँ बाबा खै !

सरला हर्के बिरामी हुँदा पनि ‘इच्छाको इन्द्रजाल’ मा फस्छे । कथा यौनको होइन, विवेकको न्यायालय हो । परपुरुषको संवाद : “बिरामी लोग्नेलाई अलपत्र पारेर पोइल आउने आइमाई, मलाई धोका नदेलिस् भन्ने ग्यारेन्टी के ?”

यसले नारी स्वतन्त्रता र नारी स्वेच्छाचारिताबीचको सिमाना कोरेको छ । कथा हर्के, सरला र चम्पे तीनवटै मानसिक संसारको त्रासदी हो ।

२.१९. छोटो बाटो

छोटो बाटोले जेल पुऱ्याउँछ, कथा भन्छ : “जिन्दगीमा न सर्टकट हुन्छ, न भाग्यमा बाइपास ।”

धनकुमारीको कथा गरिबी र स्वार्थको जालोमा फसेको चेतनाको आवाज हो, जुन कहिल्यै ठूलाबडा अपराधीको कानमा पुग्दैन ।

२.२०. हेडसरको कोठा

‘सजायमुक्त विद्यालय’ भन्नु शिक्षा क्षेत्रको राजनीतिक घोषणापत्रजस्तो लाग्छ । मुक्तबहादुर लामा मात्र पात्र होइनन्, एक वैकल्पिक सोचको परिकल्पना हुन् ।

यो कथा शिक्षा प्रणालीमा प्रेमदृष्टिकोणको प्रयोगात्मक सन्दर्भ हो ।

३. भाषा, शैली र प्रतीकहरूको भाष्य

नन्दलाल आचार्यले भाषा लेख्दैनन्, भाषामा श्वास फुक्छन् । मिथिला बोली, जातीय संस्कृति र मनोवैज्ञानिक परतहरूको यथार्थ चित्रण उनको शैली हो ।

३.१. प्रतीकहरूको शल्यक्रिया

• रातो झोला → पापको बोझ
• फक्रेको गुलाफ → दलित जागरण
• छप्की दरबार → विस्मृत इतिहास
• बँधुवा → श्रमको दासता

३.२. शिल्प र संवाद

प्रथम पुरुष वाचकले पाठकलाई कथाभित्रै लग्दछ । पत्रात्मक शैली, आत्मसाक्षात्कार, चुप संवाद र चिच्याइरहेका मौनताहरूले कथा श्रव्यजस्तो बनाउँछन् ।

४. नन्दलाल : सर्जक होइनन्, साक्षी हुन्

नन्दलाल आचार्य कलम होइनन्, प्रमाण हुन् । उनी लेख्दैनन्, देखाउँछन् । कथा त उनीसँग एक बहाना मात्र हो, मधेसको चिसो श्वास, चुप्पी र विद्रोह बोल्ने बहाना ।

उनी कल्पनाकार होइनन्, स्मृतिकार हुन् । उनी कलाकार होइनन्, संवेदनाका चिकित्सक हुन् ।

५. निष्कर्ष : कथा होइन, चेतनाको चित्रपट

‘शल्यक्रिया’ पढेपछि पाठक मौन हुन्छ । कथा सकिँदैन, भित्र कतै चालु रहन्छ । आचार्यका कथा पढ्दा लाग्छ, जीवन डेस्कमा नभई, ओछ्यानमा बाँचिन्छ । यी कथा हाम्रा घाउहरूसँग बोल्छन्, अनि सिउँछन् पनि ।