समालाेचना: रामविक्रम थापाको ‘माथितिर’ लघुकथाको चिरफार

✍️नन्दलाल आचार्य

[ स्रोत लघुकथा + उत्तर लघुकथा सहित ]
यो लघुकथा नेपाली साहित्यको महत्त्वपूर्ण उदाहरण हो, जसले सामाजिक र राजनीतिक यथार्थलाई प्रतीकात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्दछ । यस लघुकथाको गहन समालोचना गर्दा यसका प्रमुख पक्षहरूलाई विचार गरौँ-

१. कथाको संरचना र प्रवाह
लघुकथाको संरचना सरल तर सशक्त छ । “ढुङ्गा फुटाउने दोषी को ?” भन्ने प्रश्नमार्फत कथा अघि बढेको छ । प्रत्येक तहमा दोष एक अर्कामा सार्ने प्रवृत्तिले कथाको गतिलाई चाखलाग्दो बनाएको छ ।

२. प्रतीकात्मकता
क) ढुङ्गा– यसले समाजका मूलभूत संरचनाहरू वा समस्या प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ ।
ख) समुद्र, तराई, पहाड, हिमाल र आकाश– यी प्राकृतिक तत्त्वहरू समाजका विभिन्न तहहरू (स्थान, वर्ग वा शक्ति संरचना) को प्रतीक हुन् ।
ग) दृष्टिभ्रम– यहाँ “आकाश” नहुने सत्य समाजमा देखिने भ्रम वा दोषारोपणको असत्यतासँग सम्बन्धित छ ।

३. सन्देश र व्यङ्ग्य
कथाले दोषारोपणको निरर्थक चक्रलाई उजागर गर्दछ । प्रत्येक तहले दोष अर्को तहमा सार्दै जानु समाज र व्यवस्थाको असफलता प्रतीक हो ।
छानबिनको प्रक्रियाले हाम्रो सामाजिक र राजनीतिक प्रणालीमा देखिने “दोष खोज्ने तर समाधान नगर्ने” प्रचलनलाई व्यङ्ग्यात्मक रूपमा देखाएको छ ।
वैज्ञानिकको दृष्टिभ्रमबारेको भनाइले हामीले कल्पना गरेका धेरै दोष र समस्याहरू केवल भ्रम हुन सक्ने विचार दिन्छ ।

४. शैली र भाषा
रामविक्रम थापाको भाषा सरल, व्यङ्ग्यपूर्ण र सटीक छ । संवाद शैलीले कथा चाखलाग्दो बनाएको छ ।

५. समकालीनता र प्रयोगशीलता
यो कथा २०६३ सालमा लेखिएको भए पनि अहिले पनि अत्यन्त सान्दर्भिक छ । दोषारोपण, समाधान खोज्न नसक्नु र भ्रममा रमाउने हाम्रो मानसिकता अहिले पनि उस्तै छ ।

६. सीमितताहरू
कथाले कुनै समाधान प्रस्तुत गर्दैन, तर यो स्वभाविक पनि हो, किनभने यसको उद्देश्य दोष खोज्ने प्रक्रियाको व्यर्थता देखाउनु हो ।
प्रतीकात्मकता धेरै गहिरो भएकाले साधारण पाठकका लागि अर्थ बोक्न कठिन हुन सक्छ ।

७. निष्कर्ष
“माथितिर” लघुकथा सरल भाषामा गहिरो सन्देश दिने सशक्त लघुकथा हो। यसले हाम्रो समाज र व्यवस्थामा दोषारोपणको प्रचलनलाई उजागर गर्दै पाठकलाई आफैँ सोच्न प्रेरित गर्छ । यस प्रकारका कृतिहरूले पाठकमा आलोचनात्मक दृष्टिकोण विकसित गर्न मद्दत गर्छन् ।
०००

(स्रोत लघुकथा)
🔴माथितिर
✍️रामविक्रम थापा

समुद्र किनारका होनहार ढुङ्गाहरू फुटे ।
कसले फुटायो यी ढुङ्गा ?
पत्ता लगाएर कारबाही गर्न तीन सदस्यीय छानबिन आयोग बन्यो ।
सर्वप्रथम तलैबाट समुद्रसित बयान लिँदै सोधियो ढुङ्गा तिमीले फुटाएको हो ?
“अहँ, मैले त होइन । माथिकैले फुटाएको हो ।
समुद्रको माथि त तराई हो । अब तराईसित उही प्रश्न राख्दा ठाडै अस्वीकार गर्दै तराईले पनि माथितिरै देखायो । अब बयानको पालो पहाडमा पुग्यो ।
“पहाडजी । के ढुङ्गा फुटाएको तिमीले नै हो ?”
मुन्टो हल्लाउँदै पहाडले हिमालतिर देखायो । अब चाहिँ दोषी फेला पर्ने भो भन्दै हिमालसित बयान लिदा आकाशतिर औंल्याउँदै हिमाल बोल्यो- “समुद्रका ती ढुङ्गाहरू फुटाउने त आकाश नै हो ।
आयोगका थकित सदस्यहरूले आपसमा मुखामुख गरे । गन्तव्यको टुङ्गोमै पुगेर अभियुक्तको कठालो समात्ने दृढ अठोटका साथ रकेटमा चढेर आयोग आकाशतिर प्रस्थान गर्ने कुरा हुँदै थियो । एकजना वैज्ञानिक आएर भन्यो- “यहाँबाट देखिने आकाश त दृष्टिभ्रम मात्र हो । हुँदै नभएको आकाशमा कसरी पुगिन्छ ?”
छानबिन आयोगका सदस्यहरू झोला बोकेर आ-आफ्‌ना घरतिर लागे ।
°°°°°°°°
– फाक्टाङ २, खोटाङ
(०९, असोज २०६३)
(साभार ~ प्रकाशोन्मुख लघुकथासङ्ग्रहबाट)

⁰⁰⁰⁰⁰⁰
(उत्तर लघुकथा)
🔴तलबाट माथितिर
✍️नन्दलाल आचार्य

“तिमीहरू कसरी चुपचाप सहिरह्यौ ?”
समुद्रका छालहरूले ढुङ्गाका टुक्राहरूसँग गुनासो गरे ।
“हामी फुट्यौं, तर हाम्रो आवाज माथितिर हरायो ।” टुक्राहरूले उत्तर दिए ।
समुद्रले फेरि एक झट्कामा आवाज उठायो । तराई, पहाड, हिमाल, आकाश सबैलाई चिच्याउँदै सोध्यो, “किन मौन छौ ? दोष कसको हो ?”
तर, उत्तर हरेकपटक फरक थियो । तराईले पहाडलाई, पहाडले हिमाललाई र हिमालले आकाशलाई देखायो । दोष माथितिरै बर्सिरह्यो ।
तर, यो क्रम लामो भएन ।
एक साँझ, समुद्रको शान्त छालमा एउटा प्रतिविम्ब देखियो- फाटेको बादलको टुक्रा । “तिमीहरूले दोष आकाशलाई देखायौ ।” समुद्रले भन्यो, “तर आकाश त एउटा शून्य हो । दोष त हामीले नै माथितिर पुर्‍याएका हौं ।”
ढुङ्गाहरू सुनिरहेका थिए । टुक्राहरू बिस्तारै छरिन थाले । तर, एक्लो टुक्राले साहस गरेर भन्यो, “फुट्नु त भाग्य थियो । तर हाम्रो आवाज तलैबाट हरायो ।”
“तलबाट माथितिर पठाएको दोष, फर्केर तल नै आउँछ ।” समुद्रले टाउको हल्लाउँदै थप्यो, “दोषको सुरुवात जहाँबाट हुन्छ, अन्त्य त्यहीं नै हुन्छ।”
°°°°°°°°°
२०८१ पुस २६ गते
(सन्दर्भ- रा. वि. था. सरको जन्मोत्सव)