लघुकथामा एक प्रयोग नन्दलाल आचार्यका साथमा – अंक ०८

लघुकथा क्रम:
१. लघुकथा: टुक्राटुक्री ➠ रोशन पराजुली
२. लघुकथा: शैसवकाल ➠ तारा श्रेष्ठ
३. लघुकथा: परिणाम ➠ अल्पविराम पोखरेली

१. लघुकथा: टुक्राटुक्री
✒ रोशन पराजुली

कसलाई के सोध्नु, आफैँ जान्ने भएपछि।
विचरा! ताक परे तिवारी, नत्र गोतामे भनेजस्तै।
सिङ र पुच्छर कहिलेकाहीँ दुवै बाङ्गिएका देखिन्छन्, मान्छेको मनजस्तै।
“ह्य्या! यी बूढा पनि अहिलेका बेलामा यस्ता गफ दिएर हुन्छ र? आफू गर्न नसक्ने, अरूलाई घोचपेच! हुनुपर्छ नि आफ्ना पनि सौमत!”
“हैट! यी बूढाबूढीका तकझकले पनि हाम्रा बच्चाले के सिक्ने होला अब?”
उमेर ढल्केकी बैँसालु मनमनै गम खाँदै भित्र पसिन्।
“तँ चाहिँ नपढेर के हेर्या यो ठाडोमा?”
रिस मापनको थियो। झर्यामझुरुम अनुहार सिसाजस्तै चकनाचुर भयो।
ऊ पनि के कम! “सासू-ससुराका टुक्कामा म बच्चालाई पेल्ने? ठेस लागेपछि बुद्धि आउँछ कि यी आमाको?”
◈◈◈
०९/११/२०८१, बरगाछी, धरान।
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
➧ रोशन पराजुलीको ‘टुक्राटुक्री’ लघुकथाको अप्रेसन
✒ नन्दलाल आचार्य

लेखक रोशन पराजुलीको लघुकथा “टुक्राटुक्री” समाजमा देखिने पारिवारिक तनाव, पुस्ताबीचको द्वन्द्व र परम्परा तथा आधुनिकताको टकरावलाई उजागर गर्ने कथा हो। लेखकले लघुकथाको सीमित शब्दसङ्ख्याभित्र मानवीय मनोविज्ञान र सामाजिक संरचनाको जटिलता प्रस्तुत गरेका छन्।

१. कथाको सारांश:
कथामा परिवारका वृद्ध र युवापुस्ता बीचको मानसिक दूरीलाई प्राथमिकताका साथ देखाइएको छ। वृद्धले पुराना मान्यता र अनुभवका आधारमा बोलेका टिप्पणीलाई युवा पुस्ताले अस्वीकार गर्छन्। बूढाबूढीका कुरा सुनेर उमेरले ढल्केकी तर मनले युवा महिलाले ती कुरा बेकारको गफ ठान्छिन्। सासू-ससुराले दिएको आलोचनात्मक टिप्पणीलाई बुहारीले नकारात्मक रूपमा लिन्छिन् र उनीहरूको हस्तक्षेपलाई अस्वीकार गर्छिन्। कथा वृद्ध पुस्ताको अनुभव र नयाँ पुस्ताको आत्मनिर्भर सोचबीचको तिक्तता स्पष्ट पार्छ।

२. कथाको विषयवस्तु र मुख्य सन्देश:
यस कथाले पुस्ताबीचको सोच र व्यवहारको फरकपनलाई उजागर गर्छ। पुरानो पुस्ताले अनुभवका आधारमा जीवन जिउने तरिका सिकाउन खोज्छन्, तर नयाँ पुस्ता आफ्नै तरिकाले अघि बढ्न चाहन्छ। कथा परिवारभित्र देखिने साना-साना मतभेदले कसरी ठूलो रूप लिन्छ र पारिवारिक सम्बन्धमा तिक्तता ल्याउँछ भन्ने कुरालाई चित्रण गर्छ।

३. भाषा र शिल्प:
रोशन पराजुलीको लेखनशैली सरल, सूक्ष्म तर प्रभावशाली छ। संवादप्रधान शैली प्रयोग गरेर कथा अगाडि बढाइएको छ। संक्षिप्त तर अर्थपूर्ण वाक्यहरूले पात्रहरूको मानसिक अवस्था स्पष्ट पार्छ। “सिङ र पुच्छर कहिलेकाहीँ दुवै बाङ्गिएका देखिन्छन्, मान्छेको मनजस्तै” जस्ता रूपकले कथा थप गहिरो बनाउँछन्। संवादहरू स्वाभाविक छन्, जसले कथालाई जीवन्तता प्रदान गर्छ।

४. पात्रहरूको चरित्रचित्रण:
कथामा मुख्य रूपमा तीन समूह देखिन्छन्-
४.१. बूढाबूढी- परम्परागत सोच राख्ने, आफ्नो अनुभवका आधारमा युवालाई मार्गदर्शन गर्न खोज्ने।
४.२. बुहारी- आत्मनिर्भर र नयाँ सोचको प्रतिनिधि, जसले परम्परागत सोचलाई चुनौती दिन्छ।
४.३. बालबालिका- पुस्ताबीचको तनावका मूक साक्षी।
पात्रहरूको संवाद र व्यवहारबाट उनीहरूको मानसिकता सजिलै बुझ्न सकिन्छ। सासू-ससुराका टुक्कालाई बुहारीले व्यङ्ग्यका रूपमा लिन्छिन्, जसले पुस्ताबीचको मनोवैज्ञानिक दूरीलाई उजागर गर्छ।

५. कथाको यथार्थपरकता र सामयिकता:
कथा नेपाली समाजमा व्याप्त पुस्ता संघर्ष, पारिवारिक मतभेद र परम्परा र आधुनिकताबीचको द्वन्द्वलाई वास्तविक ढंगमा प्रस्तुत गर्छ। अहिलेको समयमा पनि यस्ता समस्या प्रासंगिक छन्, जसले कथालाई थप जीवन्त र यथार्थपरक बनाउँछ।

६. समाप्ति र यसको प्रभाव:
कथाको अन्त्य खुला छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ। “ठेस लागेपछि बुद्धि आउँछ” भन्ने संवादले भविष्यमा पनि यी मतभेदहरू जारी रहने संकेत गर्छ। अन्त्यले पाठकलाई पारिवारिक सम्बन्ध र पुस्ताबीचको समन्वयका विषयमा सोच्न प्रेरित गर्छ।
निष्कर्षमा, ‘टुक्राटुक्री’ कथा नेपाली समाजमा पुस्ताबीचको वैचारिक अन्तरद्वन्द्व र पारिवारिक सम्बन्धको जटिलता प्रस्तुत गर्ने प्रभावशाली लघुकथा हो। सरल भाषा, जीवन्त संवाद र यथार्थपरक विषयवस्तुले यो कथा पाठकमा गहिरो प्रभाव पार्छ।
❀❀❀

उत्तर लघुकथा: छायाँ
✒ नन्दलाल आचार्य

“हुन त, मान्छे मन देख्दा कहाँ सजिलो हुन्छ र?” वृद्ध बुढाले टोलाउँदै भने।
भान्साबाट निस्किएकी बुहारीले आँखा तर्दै जवाफ फर्काइन्, “हिजो त हजुरकै छोरोले भनेका थिए नि, ‘बूढाबूढीलाई न मतलब!’ के बिगार्नुभएको छ र तपाईँहरूले?”
साँझ पर्न थालेको थियो। आँगनमा छरिएका पातझारजस्तै सम्बन्ध पनि टुक्राटुक्रै। बुढी भित्र पसेर कान्तिलाई बोलाइन्। “बाबु, हिँड, तिम्रो गृहकार्य गर।”
कान्तिले टाउको उठाएर हेरेन। मोबाइलको पर्दामा आँखा टाँसेर भन्यो, “हजुरआमा, बुवाले भनेका छन्- बूढाबूढीका कुरा सुन्नु जरुरी छैन।”
बुढो मान्छे झल्याँस्स भएझैँ भए। खुट्टाको कम्पनले मनको भारी देखाउँथ्यो।
बुहारीले सिँढी चढ्दै थरथराउँदै भनेकी थिइन्, “हाम्रो उमेरलाई समयले तान्दै लग्छ, तर बूढाबूढीलाई त मनको कोठरीमा राख्न जान्नुपर्छ।”
बुढाले ओठमुनि हाँस्दै भने, “नयाँ घर त बनेछ, तर पुराना छायाँ हटाएर कहाँ उज्यालो आउँदो रहेछ र?”
❀❀❀

२. लघुकथा: शैसवकाल
✒ तारा श्रेष्ठ

“हिँउ नभए पनि हिँउ बानेका टाला हौँ नि हामी!
बाबु, किन सानो मन गर्छस्? तेरा बाबाले सम्पत्ति जोड्न नसके पनि मन जोडेर गएकै छन् के रे!” आमाले छोराको टाउको मुसार्दै भनिन्।
“आमा, तपाईंलाई ठूलो घर सजाएर बस्ने रहर छैन र? यो घर त सानो छ। पाहुना-पासा आउँदा कतिले होच्याइरहन्छन्। यो बेचौँ अनि थपथाप गरेर ठूलो बनाऔँ। हाम्रो शान र मान नै छुट्टै हुन्छ।” छोराले लामो भूमिका बाँधे।
“आकाशको फल आँखै तरी मर भने जस्तो, नभएको पैसा कहाँ खोज्छस्? यस्तो कुरा नगर बाबु। यो घर त मलाई बेच्नै मन छैन। कति दुःखभोगीले बनाएको! सक्छस् भने यो घर नबेची अर्को किन्। घाँटी हेरी हाड निल्नुपर्छ बाबै! कोही घोडा चढ्यो भन्दैमा धुरी चढ्न हुन्न क्यारे!”
“किन र आमा? यो घर बाबाले बनाउनु भएको भएर यस्तो भन्नु भएको हो?” छोराले प्रश्न तेर्स्यायो।
“मर्ने बेलामा गरियो काँक्रो! तेरा बाबाले त छाडेर गइहाले। तँ एउटा पनि भोलि कुन मुलुकमा पुग्छस्? तेरो शैशवकाल बितेको घर बेचेर म कसरी बाँच्नु र छोरा?” आँसु तरक्क चुहाउँदै आमाले भनिन्।
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
➧ तारा श्रेष्ठकोको ‘शैसवकाल’ लघुकथाको अप्रेसन
✒ नन्दलाल आचार्य

तारा श्रेष्ठद्वारा लिखित लघुकथा “शैसवकाल” नेपाली समाजमा आर्थिक अभाव, परिवारप्रतिको माया र पुस्ताबीचको सोचको द्वन्द्वलाई जीवन्त रूपमा चित्रण गर्छ। कथाले एउटा मध्यम वर्गीय नेपाली परिवारको वास्तविकतालाई उजागर गर्दै परम्परागत मूल्य र आधुनिक आकांक्षाबीचको टकरावलाई मार्मिक ढंगले प्रस्तुत गरेको छ।

१. विषयवस्तु र सन्देश:
कथाको मूल विषय पिढीगत सोचको भिन्नता र भावनात्मक मूल्य हो। छोराले ठूलो घरमा बस्ने आकांक्षा राख्छ, जहाँ सम्मान र शान खोज्छ। उसले भौतिक सुख-सुविधालाई प्राथमिकता दिन्छ। तर, आमा भावनात्मक सम्बन्ध र सम्झनाहरूलाई महत्त्वपूर्ण ठान्छिन्। बाबुले बनाएको घर बेच्न नचाहने आमाको मनोभावना उसले बुझ्दैन। आमा भन्छिन्, “यो घर त मलाई बेच्नै मन छैन। कति दुःखभोगीले बनाएको!” -यो संवादले विगतको संघर्ष र भावनात्मक नाता प्रतिविम्बित गर्छ। कथा भौतिकतावादी सोच र पारिवारिक निष्ठाबीचको द्वन्द्वलाई उजागर गर्दै ‘सम्पत्तिभन्दा भावना ठूलो हुन्छ’ भन्ने सन्देश दिन्छ।

२. पात्रचित्रण र संवादशैली:
कथामा प्रमुख दुई पात्र छन् – आमा र छोरा। आमाको चरित्रमा नेपाली समाजकी एक त्यागी, संघर्षशील र भावना प्रधान महिलाको प्रतिबिम्ब देखिन्छ। बाबुको अनुपस्थितिमा परिवारलाई जोडेर राख्ने आमाको प्रयास स्पष्ट छ। छोरा आधुनिक पुस्ताको प्रतिनिधित्व गर्छ, जसले भौतिक सम्पन्नतालाई प्राथमिकता दिन्छ। संवादहरू स्वाभाविक, जीवन्त र पात्रहरूको भावनालाई सजीव रूपमा व्यक्त गर्ने खालका छन्। उदाहरणका लागि, “मर्ने बेलामा गरियो काँक्रो!” भन्ने संवादले आमाको आक्रोश, पीडा र आशंका एकैसाथ अभिव्यक्त गर्छ।

३. प्रतीकात्मकता र भावनात्मक पक्ष:
कथामा हिँउ बानेका टाला भन्ने वाक्यांश प्रतीकात्मक रूपमा प्रयोग गरिएको छ। यसले आर्थिक अभावबीच कठोर जीवन बिताइरहेका पात्रहरूको सङ्घर्ष जनाउँछ। बाबु नभए पनि उनले छोडेको भावनात्मक सम्पत्ति- माया, संघर्ष र सम्झनाहरू- जीवनमा बाँच्नका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। आमाका आँसुहरूले भावनात्मक भारलाई थप सशक्त बनाउँछन्।

४. कथाको शिल्प र शैली:
तारा श्रेष्ठले सरल र सहज भाषाशैली अपनाएकी छन्, जसले पाठकलाई कथा सँगै बहावमा डोहोर्‍याउँछ। कथाको संरचना सन्तुलित छ- चरित्रहरू परिचय, द्वन्द्व र भावना क्रमशः विकसित हुँदै जान्छ। कथा छोटो भए पनि त्यसले गहिरो मनोवैज्ञानिक प्रभाव पार्छ।।

५. सामाजिक यथार्थता र समसामयिकता:
कथाले नेपाली समाजमा जरा गाडेर बसेको मूल्य-मान्यता, पुस्ताबीचको सोचको खाडल, र आर्थिक अभावले ल्याउने तनावलाई स्पष्ट पार्छ। आजका युवाहरू भौतिक सम्पन्नता खोज्छन्, तर बुढो पुस्ताले भावनात्मक सम्पत्ति र परिवारप्रतिको निष्ठालाई महत्त्व दिन्छन्। यो द्वन्द्व कथामा स्पष्ट रूपमा उजागर भएको छ।

६. निष्कर्ष:
“शैसवकाल” एउटा गहिरो भावनात्मक कथा हो, जसले परम्परा र आधुनिकताको टकराव, पुस्ताबीचको सोचको भिन्नता र पारिवारिक सम्बन्धमा माया–ममताको मूल्यलाई उजागर गर्छ। तारा श्रेष्ठको सशक्त लेखनी, जीवन्त संवाद र प्रतीकात्मक प्रयोगले यो कथा पाठकको मनमा गहिरो छाप छोड्न सफल छ।
❀❀❀

उत्तर लघुकथा: मन
✒ नन्दलाल आचार्य

“मन बिर्सने औषधि किन नबनेको होला आमा?” छोराले टोलाउँदै भन्यो।
“मनले बाँधेका गाँठाहरू औषधिले कहाँ फुक्छन् र बाबु?” आमाले हत्तपत्त आँसु पुछ्दै जवाफ फर्काइन्।
दिनहरू बित्दै गए। आमाको मनमा घर बेच्ने कुराले चस्स घोचिरहन्थ्यो। तर छोरालाई शहरको चिल्ला गल्ली, फराकिला महलको तिर्सनाले गाँजिरहेको थियो।
एउटा साँझ, आमाले बिस्कुन सुकाउँदै थकित स्वरमा भनिन्, “बाबु, तेरा बाबाले यो घरमा आँसु मात्र होइन, एउटा सपना पनि रोपेर गएका थिए। के हामी ती सपना भत्काउने छौँ त?”
छोरो मौन रह्यो। बाहिर कोलाहल थियो, तर उसको मनभित्र एक किसिमको द्वन्द्व।
भोलिपल्ट छोराले निर्णय सुनायो, “आमा, यो घर बेच्दिनँ। हजुरले भनेझैँ अर्को घर किन्ने मेहनत गर्छु। यहाँको सम्झनालाई तुहाउँदिनँ।”
आमाले छोरालाई अंगालो हाल्दै भनिन्, “बाबु, जरा काटेर रुख कसरी हरियो हुन्छ र?”
❀❀❀

३. लघुकथा : परिणाम
✒ अल्पविराम पोखरेली

“हेर्न छोरा, तैंले अब होस पुर्‍याउनुपर्छ! तैंले जवान भइसकेपछि यसरी बरालिनु ठीक हुँदैन भनेर कति पटक भनेँ! तर तेरो कानमा कुरा नै पसेन।”
“रिस खा, आफैँ खुसी भए अरूको के लाग्छ र!”
“हैन ए माहिला! तैंले त्यो छोरालाई कति ङ्याऊ ङ्याऊ गर्छस् हँ?”
“ह्या, आमा पनि! मैले यसलाई सम्झाइबुझाइ गरेको हुँ, गाली गरेको होइन। एउटा उखान छ नि- ‘जैसीको छोरी राँड, बैद्यको गलगाँड’ भनेझैँ भयो के आमा!”
“सम्झाइबुझाइ गर्न पनि हद हुन्छ नि! भेट्यो कि ङ्याऊ ङ्याऊ गर्ने! यो के बानी हो तपाईंको?”
“यिनका सासु-बुहारीले टाउकामा टेकाएका रैछन् कि क्या हो! मलाई नै नटेर्ने भएछ!”
अब फेरि यिनका लोग्ने-स्वास्नी पनि झगडै गर्न थाले! “झगडा नगर तिमीहरू! म एउटा अर्ति दिन्छु, ध्यान दिएर सुन, माहिला- माया भन्दै धेरै मुसारे उठ्न सक्छ रिस। अमृत पनि धेरै खाए विष हुन सक्छ!”
❀❀❀

[ लघुटिप्पणी ]
➧ अल्पविराम पोखरेलीकोको ‘परिणाम’ लघुकथाको अप्रेसन
✒ नन्दलाल आचार्य

अल्पविराम पोखरेलीद्वारा लिखित यो कथा नेपाली समाजमा देखिने पारिवारिक तनाव, पिडा र पुस्तान्तरबीचको वैचारिक द्वन्द्वलाई उजागर गर्छ। कथाले सामान्य पारिवारिक संवादमार्फत गहिरो सामाजिक यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ।

१. विषयवस्तु र सारांश:
कथामा एक आमाले आफ्ना छोरालाई चेतावनी दिँदै “होस पुर्याउनु” भन्ने सल्लाह दिन्छिन्। युवा छोरा भने आफ्ना इच्छाअनुसार चल्न चाहन्छन् र अरूको टिप्पणीप्रति बेपरवाह देखिन्छन्। घरमा आमाबुबाको निरन्तर किचलो र बुहारीप्रति असन्तुष्टि स्पष्ट हुन्छ। अन्त्यमा, एक वृद्ध व्यक्तिले “माया धेरै हुँदा रिस उठ्न सक्छ, अमृत धेरै खाए विष हुन सक्छ” भन्ने सन्देश दिँदै अति प्रेम र अत्यधिक नियन्त्रणले नकारात्मक परिणाम ल्याउने चेतावनी दिन्छन्।

२. कथाको मुख्य पात्रहरू र तिनीहरूको विशेषता:
२.१. आमा: परम्परागत सोचकी प्रतिनिाधि, जो छोरालाई अनुशासनमा राख्न चाहन्छिन्। उनको संवादमा नेपाली समाजमा युवापुस्ताप्रति अभिभावकको चिन्ता झल्किन्छ।
२.२. छोरा: स्वतन्त्रता चाहने आधुनिक युवा, जसले आफ्ना इच्छालाई प्राथमिकता दिन्छ र अभिभावकका उपदेशप्रति असंवेदनशील देखिन्छ।
२.३. बुबा: उनी आमाका निरन्तर गुनासोप्रति असन्तुष्ट छन्। उनलाई लाग्छ कि आमाले धेरै हस्तक्षेप गरिरहेकी छिन्।
२.४. वृद्ध (उक्ति दिने पात्र): उनी कथाको नैतिक शिक्षा दिन्छन्। उनी अनुभव र बुद्धिको प्रतीक हुन्, जसले सन्तुलन र मितव्ययिताको महत्त्व दर्शाउँछन्।

३. कथाको मुख्य विषयवस्तुहरू:
३.१. पुस्ताबीचको वैचारिक द्वन्द्व: आमा परम्परागत मूल्यमा अडिग छन् भने छोरा आधुनिक सोचले प्रेरित छन्। यो द्वन्द्वले नेपालका धेरै परिवारमा देखिने पुस्तान्तरको असमझदारीलाई प्रतिबिम्बित गर्छ।
३.२. माया र नियन्त्रणको सन्तुलन: अत्यधिक माया वा हस्तक्षेपले सम्बन्धमा तनाव सिर्जना गर्न सक्छ भन्ने शिक्षा कथा मार्फत दिइएको छ।
३.३. पारिवारिक झगडा र संवाद: कथा भित्रको संवादले पारिवारिक सम्बन्धमा खुलापन र सहमतिमा आधारित संवादको अभाव दर्शाउँछ।

४. भाषाशैली र प्रस्तुति:
कथामा प्रयोग भएको संवादमुखी शैलीले पात्रहरूलाई जीवन्त बनाएको छ। आमा, छोरा र बुबाबीचको कुराकानीले समाजको यथार्थलाई सरल भाषामा प्रस्तुत गरेको छ। “जैसीको छोरी राँड, बैद्यको गलगाँड” जस्ता लोकोक्ति प्रयोगले कथालाई थप रोचक र यथार्थपरक बनाएको छ।

५. नैतिक शिक्षा र सन्देश:
कथाले सन्तुलनको महत्त्व सिकाउँछ- चाहे त्यो माया होस् वा अनुशासन। अत्यधिक हस्तक्षेपले असन्तुष्टि जन्माउँछ भने माया पनि सीमित भएमा मात्र मूल्यवान् हुन्छ।

६. निष्कर्ष:
“परिणाम” कथाले नेपाली समाजमा पुस्तान्तरबीचको असमझदारी, अत्यधिक हस्तक्षेपको असर र सन्तुलनको आवश्यकता जस्ता विषयलाई मार्मिक रूपमा उठान गर्छ। कथाको अन्त्यमा दिइएको गहकिलो सन्देशले पाठकलाई सम्बन्धमा समानता र समन्वयको महत्त्व बुझ्न प्रेरित गर्छ।
❀❀❀

उत्तर लघुकथा: बानी र परिणाम
✒ नन्दलाल आचार्य

“तिमीलाई के भएको हो, हाम्रो परिवारको इज्जत थाहा छैन त?”
“आमा, मेरो के दोष? मेरो कुरा हजुरलाई थाहा छैन, म चुपचाप बस्न सक्दिन।”
“यो के बानी हो तिमीको? मैले तिमीलाई राम्रो सिकाएँ!”
“हो, आमा, तर मेरो भन्नुको अर्थ के हो भने, ‘जस्तो बानी, त्यस्तै परिणाम।’”
“के कुरा गर्दैछस्? के बानीको मतलब गर्छस्?”
“राम्रो बानीले राम्रो परिणाम ल्याउँछ भने, खराब बानीले खराब परिणाम ल्याउँछ। यसैले अब मैले के गर्ने? मैले हजुरलाई थाहा निदिई के गर्नु?”
“कसको बानी? म तिमीलाई राम्रो सिकाउन खोजेको थिएँ!”
“आमा, अब बुझ्नुस्। मैले भनेजस्तो गर्नुस्।”
“अनि अब तिमीले भनेपछि, तिमीले यसलाई कत्तिको मूल्य दिन्छौ?”
“ठिक छ, बानी राम्रो राख्नुस्, परिणाम राम्रो आउँछ किनभने विरक्ति र संयम नै असल मित्र हुन् ।”
◈◈◈
सिद्धार्थटोल, उदयपुर ।