उत्तरकथाको आवश्यकता, औचित्य र भविष्य

१. प्रस्तावना
साहित्य समयको दर्पण हो, जसले समाजको चेतना, मूल्य, र सङ्घर्षलाई अभिव्यक्त गर्छ। समय परिवर्तनशील छ, र प्रत्येक पुस्ताले आफ्ना अनुभव, विचार, र चुनौतीहरू सँग साहित्यलाई नयाँ रूपमा बुझ्न खोज्छ। यसै क्रममा “उत्तरकथा” भन्ने विधा जन्मिन्छ, जसले पुराना आख्यानहरू लाई पुनर्परिभाषित गर्ने, नयाँ सन्दर्भ दिने र समसामयिक सन्देश प्रवाह गर्ने कार्य गर्छ।

उत्तरकथा भनेको कुनै चर्चित, कालजयी वा ऐतिहासिक आख्यानलाई नयाँ कोणबाट पुनः लेख्ने साहित्यिक अभ्यास हो। यसले मौलिक रचनाको भावलाई कायम राख्दै त्यसलाई परिमार्जन, पुनर्व्याख्या वा पुनःसंरचना गरेर नयाँ सन्दर्भ सिर्जना गर्छ। आजका पाठकहरूलाई पुराना आख्यानहरू केवल ऐतिहासिक दस्तावेज जस्तै लाग्न सक्छन्, तर उत्तरकथाले ती कथाहरूलाई पुनर्जीवन दिन्छ, समयसापेक्ष बनाउँछ र पाठकलाई नवीन दृष्टिकोण प्रदान गर्छ।

२. उत्तरकथाको अवधारणा र परिभाषा
उत्तरकथालाई सरल भाषामा “एक कथाको उत्तरमा लेखिएको अर्को कथा” भन्न सकिन्छ। तर यसको दायरा निकै फराकिलो छ।

२.१ मौलिक कथासँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध-

उत्तरकथाले मूल आख्यानबाट पात्र, घटनाक्रम वा वातावरण ग्रहण गर्छ।

२.२ पुनर्व्याख्या वा पुनःसंरचना-

यसले मूल कथाको सन्देशलाई निरन्तरता दिन सक्छ वा नयाँ दृष्टिकोणबाट पुनर्व्याख्या गर्न सक्छ।

२.३ समाजशास्त्रीय र दार्शनिक विश्लेषण-

उत्तरकथा केवल कल्पनामा सीमित हुँदैन। यसले समाजका गहिरा सवालहरू उठाउँछ।

उदाहरण-

• महाभारतको उत्तरकथा –

शकुनि नकारात्मक पात्र मात्र थिए कि उनी आफ्नो समयको अन्यायको शिकार थिए?

• रामायणको उत्तरकथा –

सीताको दृष्टिबाट रामायणको कथा के होला?

• लोककथाहरूको पुनर्लेखन –

हिजोका समय पुरुष नायकप्रधान कथाहरूलाई आज महिलाका दृष्टिकोणबाट पुनःलेख्ने प्रयास।

३. उत्तरकथाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
उत्तरकथा लेखनको अभ्यास नयाँ होइन। संसारभरि नै साहित्यिक परम्परामा मूल कथालाई पुनर्व्याख्या गर्ने परम्परा रहिआएको छ।

३.१. पुरातन कालदेखि उत्तरकथा

• क) महाभारत र रामायणका पुनर्लेखनहरू –
  भारतमा धेरै लेखकहरूले आफ्नै दृष्टिकोणले यी महाकाव्यलाई पुनः लेखे।

• ख) ग्रीक र रोमन मिथकहरू-
  होमरको Odyssey लाई पछि विभिन्न लेखकहरूले पुनर्व्याख्या गरे।

• ग) बौद्ध जातक कथाहरू-
  हिन्दू आख्यानलाई बौद्ध दृष्टिले पुनर्लेखन गरिएको उदाहरण।

३.२. मध्यकालीन साहित्यमा उत्तरकथा

पुनर्जागरण कालमा शेक्सपियरका नाटकहरू लाई आधार बनाएर नयाँ कथाहरू लेखिए।

मध्यकालीन इस्लामिक साहित्यमा पनि बाइबल बारे विभिन्न पुनर्व्याख्याहरू पाइन्छन्।

३.३. आधुनिक उत्तरकथा साहित्य

मार्गरेट एटवुडको The Penelopiad होमरको Odyssey लाई पिनेलोपीको दृष्टिबाट पुनर्लेखन

जीन राइसको Wide Sargasso Sea चार्लोट ब्रोन्टेको Jane Eyre को उत्तरकथा)

४. उत्तरकथाको औचित्य
उत्तरकथाको आवश्यकता किन पर्छ त?

४.१. नयाँ पुस्तासँग संवाद

समयसँगै समाज परिवर्तन हुन्छ र पुराना आख्यानहरूको अर्थ पनि बदलिन सक्छ। उत्तरकथाले परम्परागत कथालाई नयाँ सन्दर्भमा पुनः प्रस्तुत गर्छ।

४.२. लैंगिक तथा सामाजिक न्यायको दृष्टिकोण

• परम्परागत आख्यान प्रायः पुरुषप्रधान हुन्छन्।

उत्तरकथाले महिलाको आवाज, दलित पात्र वा दबिएका समुदायका कथा अगाडि ल्याउँछ।

४.३. ऐतिहासिक पुनर्मूल्याङ्कन

• इतिहासलाई केवल विजेताहरूले लेख्छन् भन्ने भनाइ छ।

उत्तरकथाले गुमनाम पात्रहरूलाई प्रकाशमा ल्याउने काम गर्छ।

५. उत्तरकथाको वैशिष्ट्यहरू
उत्तरकथाको निम्न विशेषताहरू हुन्छन्-

५.१. आलोचनात्मक पुनर्व्याख्या

• मूल कथाका पात्र र घटनालाई नयाँ कोणबाट हेर्ने प्रयास गरिन्छ।

• महाभारतमा द्रौपदीलाई शक्तिशाली पात्र बनाउँदै लेखिएका उत्तरकथाहरू यसका उदाहरण हुन्।

५.२. परम्परागत सन्देश माथि प्रश्न उठाउने क्षमता

• परम्परागत समाजले मान्यता दिएका मूल्यहरू माथि प्रश्न गर्छ।

• रामायणमा राम आदर्श पुरुष भए पनि उनले सीतालाई वनवास पठाए। के रामको न्यायोचित व्यवहार थियो?

५.३. समसामयिक दृष्टिकोणको समावेश

• उत्तरकथाले वर्तमान समाजको सन्दर्भमा ऐतिहासिक कथाहरूलाई जोड्छ।

• Wide Sargasso Sea ले उपनिवेशवादका असरलाई Jane Eyre को मूल कथामा प्रस्तुत गर्छ।

६. उत्तरकथाका उदाहरणहरू

६.१. नेपाली साहित्यमा उत्तरकथा

• क) लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको शकुनि- महाभारतको शकुनिलाई नयाँ दृष्टिले प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेका छन्।

• ख) झरना सायमीको यशोधरा- बुद्धकी पत्नीको दृष्टिबाट लेखिएको कथा यसमा पर्छन्।

६.२. विश्व साहित्यमा उत्तरकथा

• The Penelopiad (Margaret Atwood) – पिनेलोपीको दृष्टिबाट Odyssey

• Wide Sargasso Sea (Jean Rhys) – Jane Eyre को उत्तरकथा

• Rosencrantz and Guildenstern Are Dead (Tom Stoppard) – Hamlet का सहायक पात्रहरूको कथा।

७. उत्तरकथाका चुनौतीहरू
उत्तरकथाको विकासका क्रममा केही ठूला चुनौतीहरू छन्-

७.१. परम्परावादीहरूको विरोध

कतिपय धार्मिक वा सांस्कृतिक समूहले यसलाई परम्पराविरोधी ठान्न सक्छन्। The Penelopiad मा Odyssey को नायक ओडिसियसलाई भिन्न रूपमा चित्रण गर्दा विवाद उठ्यो।

७.२. मूल सन्देशको विकृति हुने डर

कहिलेकाहीँ मूल कथा बुझ्ने वा व्याख्या गर्ने तरिका विवादास्पद हुन सक्छ।

७.३. नयाँ दृष्टिकोण स्वीकार्ने चुनौती

पाठकहरू पुरानो कथालाई जसरी पढ्दै आएका छन्, त्यसलाई तोड्न गाह्रो हुन सक्छ।

८. उत्तरकथाको भविष्य
उत्तरकथा लेखन प्रवृत्ति भविष्यमा झन् व्यापक बन्दै जान्छ।

८.१. डिजिटल युग र उत्तरकथा

चलचित्र, वेब सिरिज र अनलाइन ब्लगहरूमा उत्तरकथा लेखन लोकप्रिय बन्दैछ।

Game of Thrones जस्ता सिरिजहरूले उत्तरकथाको तत्त्व समेटेका छन्।

८.२. शिक्षामा उत्तरकथाको उपयोगिता
आलोचनात्मक चिन्तन सिकाउने माध्यमका रूपमा विश्वविद्यालयस्तरमा उत्तरकथाको अध्ययन बढ्दैछ।

८.३. समसामयिक मुद्दासँग उत्तरकथाको सम्बन्ध
जलवायु परिवर्तन, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, प्रविधिको प्रभावजस्ता मुद्दामा उत्तरकथाको प्रयोग सम्भव छ।

९. निष्कर्ष
उत्तरकथा केवल साहित्यको शैली मात्र होइन, यो परम्परा र नवीनता को सेतु हो। पुराना आख्यानहरू लाई नयाँ दृष्टिकोणबाट बुझ्न, पुनर्व्याख्या गर्न र सामाजिक सुधारको माध्यम बनाउन उत्तरकथा महत्त्वपूर्ण छ।

समाज बदलिँदै जान्छ, साहित्य पनि बदलिन्छ। उत्तरकथा त्यो पुल हो, जसले पुराना विचारलाई नयाँ चेतनासँग जोड्छ। परम्परागत कथाहरू पुनः लेख्ने यो अभ्यास भविष्यमा अझै सशक्त रूपमा विकसित हुने निश्चित छ।
०००