कथा: घरको मृत्यु

देवकी के.सी.

सानुमाया उमेरले असी पुग्नै लाग्दा अनेकौँ रोगको घर बनेकी थिइन् । हर्करामको घरमा उनकी दुलही बनेर घर भित्रिँदा सानुमाया जम्मा सात वर्षकी मात्र थिइन् । हर्करामचाहिँ एघार वर्षका थिए । सानुमायाले त्यस घरमा जम्मा एघार जना सन्तान जन्माएकी थिइन्, जसमा सात जना छोरी थिए भने चार जना छोरा । जसमा तीन जना छोरा त जन्मिनेबित्तिकै मरेका थिए । बाँचेको भनेको एउटै छोरा सन्तराम थियो । सानुमायाले एघार सन्तान जन्माए पनि हालसम्म जीवित आठ सन्तान मात्र थिए । जीवनसाथी हर्करामले पनि साथ छाडेको एक दशक बितिसकेको थियो । सात जना छोरी र एक छोरा सन्तरामबाट सानुमाया हजुरआमासमेत बनिसकेकी थिइन् ।

आफ्नो जीवनकालमा सासु-ससुरा, बज्यै-सासु, बजे-ससुरा, लोग्ने, छोराछोरी लगायत ठूलो संयुक्त परिवार र अनेकौँ दुःख झेलेकी सानुमाया अब त्यो परिवारको विरासत थेग्ने एउटै मात्र ज्येष्ठ सदस्य थिइन् । सानुमाया जवान हुँदाखेरि उनको बज्यै-सासु, बजे-ससुरा, सासु, ससुरा र लोग्ने मिलेर ढुङ्गा-माटो, काँचो इँटा, काठ प्रयोग गरेर तीन तलाका तीनवटा घर र दुई तलाका दुईवटा गोठ निर्माण गरेका थिए । त्यही दुईवटा घर भत्काएर छोरा सन्तरामले आधुनिक घर बनायो । दुईवटा गोठमध्ये एउटा गोठ वर्षामा झरी पर्दा आफैँ भत्कियो । बाँकी एउटा गोठ अहिले वस्तुभाउ पाल्नै छाडेपछि रित्तो बनेको थियो । बाँकी रहेको एउटा घर पटक-पटक आएका ठूला भूकम्पले पनि हल्लाउन सकेको थिएन । तर पछिल्लो समय दुई हजार बहत्तर सालको महाभूकम्पले भने त्यो घरको पछाडितिर दुई हात जति चिरा पारेको थियो भने घर थोरै दायाँतिर ढल्केको थियो । त्यसो त त्यो माटोको घर यसो काठपात र थोत्रा सामान मिल्काउने गोदामजस्तो मात्र भएको थियो । सन्तरामले आधुनिक घर निर्माण गरेपछि सानुमाया पनि उतै आधुनिक घरमा बस्थिन् । त्यसैले पनि त्यो माटोको घर बेवास्ताको सिकार बनेको थियो । कुनै बेला मान्छेले भरिभराउ त्यो घर आज मुसाका लागि उफ्रने मैदान भएको थियो । कुनै बेला लितपोत गरेर चिटिक्क देखिने त्यो घर आज हेर्दै घिनलाग्दो र फोहोरी देखिन्थ्यो ।

आफ्नो लोग्ने हर्कराम, सासु-ससुराले कति दुःख गरेर ढुङ्गा-माटो आफैँले बोकेर बनाएको त्यो घर ! हर्करामले आफ्नै हातले काँचो इँटा पारेर बनाएको त्यो घर ! अनि आफैँले डँडाल्नुका छाला खुइलिने गरी ढुङ्गा-माटो र जङ्गलबाट काठ बोकेर बनाइएको त्यो घरको सानुमायालाई असाध्यै माया लागेर आउँथ्यो । त्यो घरले चर्चेको जमिन उही बेलादेखि नै साहुको थियो । मोही र तलसिङको भागमा जमिन बाँडफाँड गर्दा त्यो घर आधा सानुमायाको भागमा र आधा साहुको भागमा पर्न गयो । अब त आधा-आधा भागमा परेको त्यो घर राख्नुभन्दा भत्काएर जमिन बाँडफाँड गर्नु उचित थियो । त्यसो त त्यो घरलाई पनि सानुमायालाई जस्तै बुढ्यौलीले गाल्दै लगेको थियो । अनि पटक-पटकको भूकम्पले चिरा पारेर ह्वाङ्गै बाहिरबाट भित्र सबै देखिन्थ्यो । घरको पाली लचक्कै भासिएर घरको मूल ढोकै भत्किएको थियो भने घरका थाम र दलिनहरू प्रायः मक्किएका र भाँचिएका थिए । देख्नेजति सबैले “यो पुरानो घर कुन बेला भत्कने हो टुङ्गो छैन, यसले जुनसुकै बेला पनि समस्या ल्याउन सक्छ, बरु बेलैमा भत्काए राम्रो” भन्ने गर्दथे । हुन पनि सबैको कुरा सही नै थियो, त्यो घरको अवस्था नै त्यस्तै थियो ।

त्यो घर भत्काउनका लागि सन्तरामले पारि गाउँबाट दश जनाजति बलिया पाखुरा भएका केटाहरू ल्याउने निर्णय आमालाई सुनायो । घरको अवस्था देख्दा भत्काउनु नै बेस थियो । घर भत्काउने छोराको निर्णय सानुमायालाई पनि उत्तम नै लागेको थियो । तर कताकता आफूले त्यत्रो दुःख गरेर बनाएको त्यो सिर्जना आफ्नै हातले भताभुङ्ग पार्नुपर्ने अवस्था आएको सम्झेर सानुमायाको मन निकै अमिलियो । त्यो घरसित सानुमायाको सुख-दुःख, हाँसो-खुसी, लोग्नेको न्यानो माया, अनि एघार सन्तान जन्माउँदाको प्रसव पीडा र सङ्घर्ष सबै गाँसिएको थियो । प्रत्येक दसैँमा त्यो घरको बाहिर-भित्र आफ्नै हातले लितपोत गरेर चिटिक्क पारेको सम्झना अझै सानुमायाको मस्तिष्कमा लाहाछापजस्तै गाढा थियो । त्यो घरको प्रत्येक कुना-कुनामा उनी आफ्नो हाँसो, खुसी र आँसु सबै पोखिएको महसुस गर्थिन् ।

त्यसो त उनले त्यो घरलाई आफ्नै जीवनसित तुलना गरिरहेकी थिइन् । ‘जवानीमा यो घर पनि मेरा सन्तानले भरिभराउ थियो । सबैको माया र संरक्षणले उल्लासमय थियो । यसको रौनक नै बेग्लै थियो । जब यो बुढो हुँदै गयो, यसका अङ्गहरू मक्किँदै, चर्किँदै गए । भूकम्पले चिरा-चिरा पार्‍यो । यसको रौनक हावामा बिलायो । सबैले सुविधायुक्त आधुनिक गुँड निर्माण गर्न थालेपछि त यो सबैको नजरबाट टाढा भयो । यसको सुन्दरतामा कुरूपताको जालो टाँसियो । त्यस्तै, कुनै बेला जवानीमा म पनि कम्ती हराभरा थिइनँ । एघार सन्तान जन्माउँदा पनि बलिया थिए मेरा शरीरका अङ्गहरू । अहिले पो रोग र बुढ्यौलीले यो घरजस्तै म पनि गल्दै गएकी छु । बाहिर नदेखिए पनि भित्र-भित्रै मेरा अङ्गहरू कुहिँदै गएका छन् ।’ सानुमायालाई त्यो घर सम्झँदा मनमा यस्तै कुराहरू नागबेलीझैँ सल्बलाउन थाल्थे ।

भोलिपल्ट छोराले त्यो घर भत्काउन खेताला ल्याउने दिन थियो । अघिल्लो रात सानुमायाले सपनामा उही घर देखिन् । सपनामा आफू, लोग्ने र सासु-ससुरा सबै मिलेर रातो माटोले त्यो घर लितपोत गरेर चिटिक्क पारेको देखिन् । जब सपनाबाट उनी ब्युँझिइन्, उनले त्यो घरलाई धित मरुन्जेल हेरिन् । पारि गाउँबाट छोराले भोलिपल्ट बिहानै त्यो घर भत्काउन दश जना बलिया केटाहरू ल्यायो । उनीहरू हातमा औजारसहित घर भत्काउन तयारी अवस्थामा थिए । सानुमायाले सन्तरामलाई भनिन्, “छोरा, भत्काउनुभन्दा पहिले एक पटक यो घरलाई राम्रोसँग बाहिर-भित्र रातो माटोले लितपोत गरौँ न ! मेरो ठूलो इच्छा छ ।”

आमाको कुरा सुनेपछि छोराले भन्यो, “आखिर यो घर जसरी पनि भत्काउनु नै छ भने किन लितपोत गरेर समय खेर फाल्नु र आमा?”

उसको कुरा पनि गलत त थिएन । तर सानुमायाले जब सपनाको कुरा छोरालाई सुनाइन्, त्यसपछि उसले पनि आफ्नी आमाको इच्छालाई रोक्न चाहेन । आमाकै इच्छा पूरा गर्नका लागि उसले खेतालाहरूलाई रातो माटोले बाहिर-भित्र लितपोत गर्न लगायो । सबै जना गाउँलेहरू भत्काउनुपर्ने घर किन लितपोत गरेका होलान् भनेर अचम्मित हुँदै थिए । लितपोत सकेपछि घर साँच्चै सुन्दर देखियो । नयाँ लुगा, गहना र सिउँदोमा सिन्दूरले सजिएकी नवदुलहीझैँ देखियो त्यो अघिको कुरूप घर पनि ।

रातमा चाँदनीले सगरलाई उज्यालो बनाएझैँ घर पनि उज्यालो भयो । वर्षौंदेखि कचरा र मुसाले राज गरिरहेको घर बेहुलीझैँ देखियो । सानुमायाले त्यो घरलाई खुब हेरिन् । त्यो घरको सुन्दर स्वरूप हेरेपछि उनलाई आफ्नो अतीतको खुब याद आयो । उनले विगतमा आफूले त्यो घरमा बिताएका हरेक पललाई स्मरण गर्न थालिन् । उनका आँखाबाट खुसीका आँसु बग्न थाले । त्यो घरसँगका आफ्ना ती अतीत सम्झेर उनको मन नाच्न थाल्यो ।

“यो घर कुमारी थिई, अब यो बेहुली भई । यसको कर्म पनि पूरा भयो । मृत्यु अन्तिम सत्य हो । चाहे त्यो सजीव होस् वा निर्जीव, एक दिन सबैको मृत्यु हुन्छ । अब यो घरको पनि मृत्यु हुने समय आइसक्यो,” भन्दै सानुमायाले त्यो घरलाई धित मरुन्जेल हेरिन् । अनि एक पटक विगतको आफ्नो परिवारको मीठो साथ सम्झेर निकै भावुक भइन् । त्यसपछि जुरुक्क उठेर सन्तरामलाई भनिन्, “अब यो घरको मृत्यु नजिक आइसक्यो । अब तैँले यसको अन्त्येष्टि गर्ने कामलाई अगाडि बढा ।” र, उनी फुत्त आधुनिक घरको आफ्नो कोठामा पसिन् ।

आमाको आदेश पालना गर्दै सन्तरामले केही बेरअघि रातो माटोले लितपोत गरेर चिटिक्क पारेको त्यो घर खेताला लगाएर धमाधम भत्काउन लगायो । भत्काउँदा आएको ड्याङ-डुङ, ठ्याक-ठुक, ढ्याङ-ढुङ आवाज सानुमायाको कोठासम्म आइपुग्थ्यो । ती आवाज उनको कानसम्म आएर ठोकिन्थे । त्यो आवाज सुन्दा पनि सानुमायालाई भने अतीतको त्यो घरसँगको मीठो पल सम्झेर आँसु खस्न खोज्थ्यो । उनी आफ्नो मनलाई सम्झाउने कोसिस गर्थिन् ।

घर भताभुङ्ग पारियो । घरका ढुङ्गा, माटो, काँचो इँटा, जस्तापाता एकै ठाउँमा जम्मा गरियो । घरले चर्चेको जग्गाको भागबन्डा गरियो । यसरी त्यो घरको अन्त्येष्टि भयो, अर्थात् अन्त्येष्टि गरियो । त्यो घर भत्काइएदेखि सानुमायाले त्यो घर भएको ठाउँमा एक पटक पनि हेर्ने मन गरिनन् । यसरी घर भत्काएको दिन, हप्ता गर्दै महिना बित्यो । विस्तारै परिवार र गाउँका सबैले त्यो घरलाई पनि भुल्दै गए । बुढ्यौलीले सुधि सेलाउँदै गएको सानुमायाको मस्तिष्कले पनि त्यो घरको याद भुल्दै जान थाल्यो ।

एक दिन सानुमाया कोठामा एक्लै बसेर फतफताइरहेको सुनियो । उनी आफ्नै सुरमा भन्दै थिइन्, “ध्रुवसत्य त्यही हो र संसारको रीति पनि यही हो । हरेक चीजको जन्मसँगै मृत्यु पनि गाँसिएर आएको हुन्छ । अर्थात्, उत्पत्तिसँगै अन्त्य पनि भागमा लेखिएर आएको हुन्छ । जब कुनै चीजको अन्त्य हुन्छ, समय बित्दै जाँदा त्यसको याद पनि हराउँदै जान्छ । सायद यो घरको मृत्यु पनि त्यस्तै हो । कुनै दिन म पनि यो घरमा बुहारी थिएँ, सन्तानको सिर्जना गरेँ, रमाउँदै आफ्नो कर्म गरेँ । अहिले बुढ्यौलीले गाल्दै लगेको छ । कुन दिन ढाल्ने हो, थाहा छैन ! अनि यो घरको सम्झना जस्तै मेरो सम्झना पनि हराउँदै जानेछ । त्यसैले आज यो घरको मृत्युसँगै अब मेरो मृत्युले पनि पालो कुरिरहेको छ ।”

आफूले सिर्जना गरेको घरको मृत्युको पीडासँगै आफ्नै मृत्युको प्रतीक्षा गरिरहेकी सानुमायाको गुनासो सुन्ने त्यहाँ निर्जीव कोठाबाहेक कोही थिएन । ती निर्जीव कोठाका भित्ताहरू सानुमायाको गुनासो सुनेर पनि मौन रहन बाध्य थिए ।