लघुकथा समीक्षा: लघुकथा ‘अ-हिंसा’को भित्री साैन्दर्य

लघुकथा ‘अ-हिंसा’ खेमराज पोखरेलद्वारा लेखिएको सशक्त लघुकथा हो । लघुकथा प्रतिष्ठान, नेपालले आयोजना गरेको ‘महिला हिंसा अन्त्य’ विषयक लघुकथा लेखन अभियानको अभियानी सामग्रीका रूपमा देखापरेको ‘अ-हिंसा’ लघुकथाले अनेकन विषयलाई बहसमा उतारेको छ ।

यसले दाम्पत्य जीवनमा वैवाहिक सम्बन्धभित्र रहेको लैङ्गिक असमानता र महिला हिंसाको सूक्ष्म र अदृश्य स्वरूपलाई उजागर गर्छ। यसको विश्लेषण गर्न, यसले उठाएका विषयहरू र सन्देश सौन्दर्यलाई तलका प्रमुख आयाममा खण्डित गरेर बुझ्न सकिन्छ।

१. महिला हिंसाको जटिल स्वरूप –

‘अ-हिंसा’ लघुकथाले हिंसाको पारम्परिक परिभाषालाई चुनौती दिँदै, महिला हिंसा केवल शारीरिक आक्रमण मात्र नभई मानसिक, भावनात्मक र लैङ्गिक असमानता समेत हुन सक्छ भन्ने दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्दछ।

प्रियाले “अनिच्छामाथि बल प्रयोग शैली” लाई महिला हिंसा भन्नु, वैवाहिक सम्बन्धभित्र महिला स्वतन्त्रताको अवमूल्यनलाई उजागर गर्छ।

यो “वैधानिक अधिकार” भन्ने नाममा पुरुषसत्ताको दुरुपयोगलाई प्रश्न गर्छ।

२. दाम्पत्य सम्बन्ध र सहमतिको महत्त्व –

‘अ-हिंसा’ लघुकथाले वैवाहिक सम्बन्धको एउटा पवित्र पक्ष “सहमतिको आवश्यकता” लाई केन्द्रमा राखेको छ।

“बिहा भन्नु नै वैधानिक सेक्स पार्टनरको रूप हो” भन्ने पुरुष पात्रको धारणा, समाजमा जरो गाडेको पितृसत्तात्मक सोचको प्रतीक हो।

प्रिया भने, वैवाहिक सम्बन्धलाई सहमतिमाथि आधारित सम्मान र समझदारीको सम्बन्धका रूपमा व्याख्या गर्न खोज्छिन्।

३. संवेदनशील चेतना र परिवर्तनको खोजी –

प्रियाको चरित्रले महिला स्वाभिमान र आत्मचेतनाको प्रतीकत्व गर्छ।

महिला हिंसाको विरुद्धको आन्दोलनमा भाग लिई आफ्नो दैनिकीलाई पुनः संलग्न गरेर हेर्ने प्रियाको दृष्टिकोण, समाजमा परिवर्तन ल्याउन महिलाहरूको भूमिकालाई संकेत गर्छ।

उनले सोधेको अन्तिम प्रश्न, “अनिच्छामाथि बल प्रयोग शैली हिंसा हो कि अ-हिंसा?” सम्बन्धबारे पुनःविचार गर्न उत्प्रेरित गर्छ।

४. पुरुष पात्रको मनोविज्ञान –

पुरुष पात्रको दृष्टिकोणले समाजमा रहेको पितृसत्तात्मक सोच र महिलामाथि अधिकार जमाउने मानसिकतालाई चित्रण गरेको छ।

उसले महिलालाई स्वतन्त्र देखे पनि मानसिक रूपमा उसको इच्छालाई स्वीकार्न तयार छैन।

यसले शिक्षित र प्रगतिशील पुरुषहरूमा समेत रहेको यो मानसिकताको गहिराइलाई देखाउँछ।

५. पितृसत्तात्मक सोचको गहिरो प्रभाव –

पुरुष पात्रको “मैले तिम्रो रक्षा गरेको छु, स्वतन्त्रता दिएको छु, त्यसैले मेरो अधिकार सुनिश्चित छ” भन्ने धारणा पितृसत्तात्मक सोचको मूल जरो हो।

यस्तो सोचले महिलाको स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयको अधिकारलाई ‘उपहार’ अथवा ‘अनुग्रह’का रूपमा बुझ्छ, जसले महिलालाई स्वतन्त्र व्यक्तित्वका रूपमा स्वीकार्न अस्वीकार गर्छ।

६. सहमति र सम्पत्ति मानसिकताको अन्तरद्वन्द्व –

विवाह वा सम्बन्ध सहमतिको आधारमा टेकेर अघि बढ्नु पर्छ भन्ने आजको प्रगतिशील दृष्टिकोणले यस कथामा विशेष चुनौती पाएको छ।

“वैधानिक सेक्स पार्टनर” जस्तो कठोर र अधिकारवादी शब्दावलीले पुरुष पात्रको सोचमा गहिरो सम्पत्ति मानसिकता रहेको देखाउँछ।

यो मानसिकता अझै पनि हाम्रो समाजमा व्याप्त छ, जहाँ बिहेलाई महिलामाथिको पूर्ण नियन्त्रणको अनुमति पत्रका रूपमा लिने प्रवृत्ति देखिन्छ।

७. महिलाको स्वाधीनता र मनोवैज्ञानिक हिंसा –

कथा भौतिक हिंसाबाट माथि उठेर मानसिक र भावनात्मक हिंसाको कुरालाई सम्बोधन गर्छ।

प्रियाको “नदेखिने/नभनिने अदृश्य सत्य” पत्ता लगाउने क्षणले स्पष्ट पार्छ कि महिला हिंसाका कतिपय स्वरूपहरू सामान्य दैनिकीभित्र लुकेका हुन्छन्।

पुरुष पात्रको ‘स्वाभाविक अधिकार’ भन्ने सोच स्वयंमा प्रियामाथिको मानसिक दबाबको स्रोत बनेको छ।

८. पुरुष पात्रको ‘प्रेम’ को विरोधाभास –

“तिमी मलाई प्रेम गर्छौ होइन?” भन्ने प्रियाको प्रश्नले प्रेम र अधिकारबीचको विभाजनलाई खोतल्छ।

पुरुष पात्रले प्रेमलाई ‘स्वीकृति बिना अधिकार’ का रूपमा व्याख्या गरेजस्तो देखिन्छ, जबकि प्रिया सहमति र सम्मान बिना प्रेम अधुरो हुन्छ भन्ने धारणा राख्छिन्।

यो विरोधाभासले प्रेम र स्वामित्व बीचको भिन्नतालाई स्पष्ट पार्छ।

९. सामाजिक न्याय र परिवर्तनको माग –

प्रियाले महिला हिंसाको आन्दोलनमा सहभागी भएर समाजका जटिल वास्तविकतासँग टकराउने आँट देखाउँछिन्।

यो आँटले महिलाहरूमा निहित परिवर्तनकारी क्षमता र आत्मनिर्णयको भावना झल्काउँछ।

कथाको अन्त्यले पुरुष पात्रलाई आफूले सचेत र अचेत रूपमा गरिरहेको हिंसामाथि सोच्न बाध्य पार्छ।

१०. कथाको सन्देशको वैश्विक सान्दर्भिकता –

‘अ-हिंसा’ ले नेपाली समाजमा गहिरो प्रभाव पार्नेछ । यसको मर्म र सन्देश विश्वव्यापी रूपमा महत्त्वपूर्ण छ।

सहमति, लैङ्गिक समानता, र सम्मान कुनै पनि स्वस्थ सम्बन्धको आधारभूत तत्त्व हुन्।

कथाले यी मूल्यहरूको अभावले व्यक्तिगत जीवन र समाजमा कस्तो नकारात्मक प्रभाव पार्छ भन्ने सन्दर्भमा पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ।

कथा पाठकहरूलाई आफैंभित्र रहेको पितृसत्तात्मक सोचमाथि पुनर्विचार गर्न प्रेरित गर्दछ। यसले महिलाहरूलाई आत्मचेतनशील बन्न र आफूभित्रको असमानताका स्वरूपहरूबारे सजग गराउन पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

यसलाई विद्यालय र विश्वविद्यालयस्तरमा लैङ्गिक समानतासम्बन्धी पाठ्यक्रमका लागि एक उत्कृष्ट सन्दर्भ सामग्रीका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

अन्त्यमा,

‘अ-हिंसा’ केवल दाम्पत्य सम्बन्धको कथा होइन। यो एक सामाजिक क्रान्ति हो, जसले अदृश्य हिंसाको स्वरूपलाई स्पष्ट पार्दै समानता, सहमति, र सम्मानको सन्देश दिन्छ। यसले पाठकलाई दाम्पत्य सम्बन्धलाई गहिरो रूपमा पुनर्विचार गर्न र आफ्नो व्यवहारप्रति उत्तरदायी बन्न प्रेरित गर्दछ।

कथाले एउटा साधारण दाम्पत्य संवादमार्फत गहिरो सामाजिक मुद्दा उठाएको छ। यो केवल दाम्पत्य सम्बन्धको समीक्षा मात्र होइन, हाम्रो समाजमा रहेको लैङ्गिक असमानताको जटिलताको पनि विश्लेषण हो। सहमति, सम्मान, र स्वतन्त्रताको बिना, कुनै पनि सम्बन्ध स्वस्थ र सन्तुलित रहन सक्दैन भन्ने संदेश कथा प्रभावकारी रूपमा सम्प्रेषण गर्न सफल हुन्छ।

~~~०००~~~
(स्रोतकथा)
लघुकथा – अ-हिंसा
खेमराज पोखरेल

प्रियाले भनिन् “आज मन छैन ।”
प्रियाको नजिकै पुगेको ऊ अचम्मित भयो र भन्यो “कस्तो कुरा गरेकी प्रिया तिमीले ? म तिम्रो लोग्ने हुँ ।”
“त्यति कुरा त मलाई थाहा छ नि ।” प्रियाले स्वाभाविक हुँदै भनिन् ।
“म तिम्रो वैधानिक सेक्स पार्टनर हुँ ।” ऊ वैधानिक अधिकार देखाउँदै आक्रोसित हुन थाल्यो । वल प्रयोग गर्ने शैली अपनाउन खोज्यो ।
“बिहा भन्नु नै वैधानिक सेक्स पार्टनरको रूप त हो । अरू कुरा त जिन्दगीका दलानमा थपथाप हुन् । यसको अर्थ वल प्रयोग गर्न पाउने अधिकार पनि हो ?” प्रियाले पनि झर्केर नै जबाफ दिइन् ।
“त्यसो भए किन त नाइनास्ती ?” ऊ आक्रोसित भयो ।
प्रियाले उसलाई रोक्दै भनिन् “आज मैले सधैँ भइरहेको तर नदेखिएको÷नभनिएको अदृश्य सत्य थाहा पाएकी छु ।”
ऊ तिलमिलायो । अनि भन्यो “लोग्नेस्वास्नीका बिचमा नदेखिने÷नभनिने के त्यस्तो कुरा हुन्छ र ?”
प्रिया चुप लागिन् ।
उसले भन्यो “किन चुप ? के सोचिरहेकी ?”
प्रियाले उदास भएर भनिन् “भर्खर महिला हिंसाको विरुद्धको आन्दोलनमा गएर आएकी । महिला हिंसाको जटील रूपका बारेमा सोच्दै थिएँ । त्यही कुरा आफ्नै जिन्दगीमा भौग्दै रहेछु ।”
“तिम्रो जिन्दगीमा कसरी महिला हिंसा भयो ?, तिमी त्यसै अप्टी थाप्छौ । मभन्दा धेरै पढेकी छौ । जागिर खान्छौ । हिँड्न डुल्न कुनै समस्या छैन । स्वतन्त्र छौ । अनि कसरी महिला हिंसा भयो ? भन त ।” ऊ बडबडायो ।
“तिमी मलाई प्रेम गर्छौ होइन ?” प्रियाले प्रसङ्ग अन्तै मोडिन् ।
“यसमा आशंका कसरी जन्म्यो ?” उसको क्रुद्ध जबाफ ।
प्रियाले आक्रोसित तथा शान्त भएर सोधिन् “तिमी नै भन प्रेमकै आधारमा हेर्दा मेरो अनिच्छामाथि तिम्रो वल प्रयोग शैली हिंसा हो कि अ-हिंसा ?”