समालोचना: डा. शशीको कथा ‘उठ तिलोत्तमा’को अन्तर्य

डा. शशी थापा पण्डितद्वारा लिखित ‘उठ तिलोत्तमा’ नेपाली साहित्यको एक सशक्त कथा हो । यसले मानवीय भावनाको गहिरो चित्रण मात्र गर्दैन, परम्परागत समाजमा महिलाको स्थान, जिम्मेवारी र अधिकारबारे चुनौतीपूर्ण प्रश्नहरू पनि खडा गर्छ। यो कथा नेपाली समाजको संरचना, धार्मिक मान्यता र व्यक्तिको स्वतन्त्रता बारे भएको टकरावको गहिरो अध्ययन हो।

विषयवस्तु र कथानकको आधारमा कथाको केन्द्रमा तिलोत्तमा नामकी पात्र छिन्। उनी आफ्नो श्रीमानको मृत्यु पश्चात समाज, धर्म र व्यक्तिगत भावनाबीचको द्वन्द्वमा आफूलाई पाउँछिन्। कथा तिलोत्तमाको मानसिक अवस्थाको गहिरो चित्रणबाट सुरु हुन्छ। मृत श्रीमान् अभयराज प्रति उनको गहिरो प्रेम, समाजको अपेक्षा र आफ्नै भविष्यका लागि उनले गर्नुपर्ने निर्णयको गहिराइ भएर कथा अगाडि बढ्दै जान्छ।

१. पात्रहरूको विशेषता-
तिलोत्तमा, माधव र रवीन्द्रनाथजस्ता पात्रहरूले आ-आफ्नो भूमिकाबाट कथा समृद्ध बनाएका छन्। तिलोत्तमाले त्याग, प्रेम र सामाजिक दबाबको प्रतिनिधित्व गर्छिन्। तिलोत्तमाको बाँकी जीवनका लागि सहारा बन्न चाहने माधवले तत्कालीन समाजमा प्रगतिशील सोचको प्रतिनिधित्व गर्छ। यता रवीन्द्रनाथले परम्परागत समाजको दर्शनलाई प्रतिनिधित्व गर्दै विधवा जीवनको विकल्पका रूपमा पुनर्विवाहको सुझाव दिन्छन्। यी पात्रहरूले कथालाई सन्तुलित बनाउँछन् र तिलोत्तमाको निर्णयको महत्त्वलाई अझ प्रस्ट्याउँछन्।

— सामाजिक र धार्मिक परिप्रेक्ष्य

कथाले नियोग प्रथा, विधवाको पुनर्विवाह र सन्तान प्राप्तिका लागि महिलाले भोग्नुपर्ने सामाजिक दबाबको यथार्थवादी चित्रण गरेको छ। नेपाली समाजमा महिलालाई आफ्नो श्रीमानको मृत्यु पश्चातको जीवन कसरी जिउनु पर्ने भनेर बाध्य पारिने संस्कारको व्याख्या कथा मार्फत गरिएको छ।

कुन्ती, सत्यवती, माद्री र वैदिक पात्रहरूको उदाहरण दिँदै कथाले परम्परागत मान्यताहरूको आलोचना मात्र गर्दैन, ती मान्यताहरूको उद्गम, उपयोगिता र विसंगतिलाई पनि उजागर गर्छ। कथा भन्छ, “महिलाहरूको मातृत्वको अधिकार खोस्नु हुँदैन।” तर समाजले मातृत्वलाई पनि कर्तव्य र धर्मसँग गाँसेर महिलालाई परतन्त्र बनाएको छ।

कथाले पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक विश्लेषण बडो घतलाग्दो तवरले वर्णन गरेको छ। तिलोत्तमाको मानसिक अवस्थालाई लेखकले उत्कृष्ट रूपमा चित्रण गरेका छन्। श्रीमानको मृत्युले उसलाई आघात मात्र दिएको छैन, जीवनप्रतिको उसको दृष्टिकोणमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ।

तिलोत्तमाको सम्झनामा उसका श्रीमानसँग बिताएका सुखद क्षणहरू बारम्बार आइरहन्छन् ।

उनी आफ्नो निर्णयप्रति असमञ्जसमा छिन्। समाजले लगाएको धर्म र कर्तव्यको बोझले उनलाई पेल्छ।

अन्ततः तिलोत्तमाले आफ्नो जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाउन, आफूलाई नयाँ दृष्टिकोणले हेर्न र नयाँ निर्णय गर्न सक्ने साहस जुटाउँछिन्।

२. आधुनिकतावादी दृष्टिकोण

कथामा माधवको उपस्थितिले कथा आधुनिकताको पक्षमा झुकिएको देखिन्छ। माधवको प्रस्ताव परम्परागत समाजका लागि अस्वीकार्य लाग्न सक्छ, तर तिलोत्तमाको स्वतन्त्रता र जीवनको पुनर्निर्माणको दृष्टिले यो अत्यन्त प्रगतिशील कदम हो। यसले समाजको पुरातन सोचलाई चुनौती दिन्छ र नयाँ विचारधाराको सुरुवात गर्छ।

— नारीवाद र अधिकारको विमर्श

कथाले नारीवादको दृष्टिकोणबाट पनि चासो प्रस्तुत गरेको छ। कथा केवल तिलोत्तमाको व्यक्तिगत अनुभवको मात्र चित्रण होइन, यो सम्पूर्ण समाजमा महिलाको भूमिका र स्थानबारे आवाज हो।

क) महिलाको स्वतन्त्रता-
तिलोत्तमाले आफ्नो जीवनको निर्णय आफैं लिने शक्ति देखाउँछिन्।
ख) पुनर्विवाहको अधिकार-
तिलोत्तमाले माधवसँग नयाँ जीवन सुरु गर्ने निर्णयले महिलाको पुनर्विवाहको अधिकारलाई समर्थन गर्दछ।
ग) सन्तान प्राप्तिको विवाद-
कथा भन्छ, सन्तान जन्माउने निर्णय महिलाको व्यक्तिगत अधिकार हो, न कि धर्मको बोझ।

३. प्रतीकात्मकता
कथामा प्रयुक्त धेरै प्रतीकहरूले कथाको गहिराइ बढाएका छन्-
क) श्रीमानको लास- परम्परागत समाजको अडान र विगतको सम्झनाको प्रतीक।
ख) माधवको प्रस्ताव- नयाँ सुरुवात र स्वतन्त्रताको प्रतीक।
ग) वेदकालीन उदाहरणहरू- परम्परागत सोचको व्याख्या र त्यसको औचित्य खोज्ने प्रयास।

४. भाषा र शैली-
डा. शशी थापा पण्डितको लेखन शैली सरल भइकन पनि  शक्तिशाली छ। कथाको भावनात्मक पक्षलाई उचाइ दिन भाषाको कुशल प्रयोग गरिएको छ। तिलोत्तमाको भावनात्मक उथलपुथल, समाजको दबाब र माधवको आग्रहलाई प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ।

५. कथाको गहिरो सन्देश-
‘उठ तिलोत्तमा’ केवल एउटा पात्रको कथा मात्र होइन; यो समाजका सबै तिलोत्तमाहरूको कथा हो। यसले जीवनको कठिनाइमा आफ्नै बाटो खोज्नुपर्ने बोध गराउँछ। कथा भन्छ-
महिलालाई आफ्नो जीवनको निर्णय गर्ने स्वतन्त्रता दिनुपर्छ।

परम्परा र धर्मका नाममा महिलाको जीवनलाई बन्धनमा राख्नु अन्याय हो। विधवाले पनि पुनः नयाँ जीवन सुरु गर्न पाउने अधिकार छ।

६. सकारात्मक पक्षहरू-
क) सशक्त पात्र निर्माण- तिलोत्तमाको संघर्ष, माधवको आग्रह र रवीन्द्रनाथको सल्लाहले कथा बलियो बनाएको छ।
ख) समाजको आलोचना- परम्परागत समाजको विडम्बना र विसंगति प्रस्ट छ ।
ग) मनोवैज्ञानिक गहिराइ-
तिलोत्तमाको मानसिक द्वन्द्वको सशक्त चित्रण गरिएको छ।

७. कमजोरी पक्षहरू-
केही प्रसंगहरू (जस्तै, वेदकालीन पात्रहरूको लामो व्याख्या) कथाको प्रवाहमा बाधक हुन सक्छ।

कथाको अन्तिम भाग (तिलोत्तमाको निर्णय) केही हदसम्म हतारिएको जस्तो लाग्छ।

८. निष्कर्ष
‘उठ तिलोत्तमा’ नेपाली कथा साहित्यमा एउटा यथार्थपरक र भावनात्मक कृति हो। यस कथाले महिलाका अधिकार, स्वतन्त्रता र सामाजिक परम्पराका बारेमा सोच्न बाध्य बनाउँछ। कथाको मुख्य सन्देश स्पष्ट छ- “बाँच्न चाहनेहरूले नयाँ सुरुवात गर्न हिचकिचाउनु हुँदैन।”

डा. शशी थापा पण्डितको यो कथा नेपाली समाजको परम्परागत सोचलाई चुनौती दिने महत्त्वपूर्ण कथा हो। यसले पाठकलाई गहिरो रूपमा सोच्न र समाजको संरचनाबारे पुनर्विचार गर्न प्रेरित गर्दछ।
⁰⁰⁰⁰⁰
nandalalacharya@gmail.com
बेलका- २, सिद्धार्थटोल, उदयपुर
२०८१ माघ ९ गते ।

[ कथा उठ तिलोत्तमा 👇 ]