निबन्ध: ॐ को प्रभावबारे धर्म र विज्ञान के भन्छ?

हिमरत्न तिमल्सिना ‘अनुराग’

धार्मिक दृष्टिकोण

धार्मिक ग्रन्थहरूमा ॐ (ओम्) मन्त्रलाई अत्यन्तै पवित्र, शक्तिशाली र ब्रह्माण्डीय ध्वनिका रूपमा वर्णन गरिएको छ। यसको प्रभावलाई विभिन्न धार्मिक, यौगिक र आध्यात्मिक ग्रन्थहरूमा विस्तृत रूपमा उल्लेख गरिएको छ। यहाँ केही प्रमुख प्रभावहरू प्रस्तुत गरिएका छन्:

१. हिन्दु धर्ममा ॐ को महत्त्व

ब्रह्माण्डीय ऊर्जा र सृष्टिको मूलध्वनि:

माण्डूक्य उपनिषद्अनुसार, ॐ सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको ध्वनि हो। यो सृष्टिको आरम्भ, अस्तित्व र अन्त्यको प्रतीक हो। ॐ ले “अ” (उत्पत्ति), “उ” (अवस्था/रक्षा) र “म्” (विनाश) को सङ्केत गर्दछ, जसले क्रमशः ब्रह्मा, विष्णु र महेश (शिव) को प्रतिनिधित्व गर्छ।

मनको शान्ति र एकाग्रता:

पतञ्जलि योगसूत्रमा ॐ लाई ईश्वरको वाचक (representative sound) भनिएको छ। यसलाई जप गर्दा चित्त शुद्ध हुन्छ र ध्यान गहिरिन्छ। नियमित ॐ जपले तनाव कम गर्छ, मनलाई एकाग्र बनाउँछ र चिन्ता घटाउँछ।

शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक असर:

प्राचीन आयुर्वेदिक मान्यताअनुसार, ॐ ध्वनिले शरीरका नाडीहरूमा सकारात्मक कम्पन उत्पन्न गर्छ। वैज्ञानिक अध्ययनहरूमा पनि ॐ जप गर्दा अल्फा (alpha waves) तरङ्गहरू उत्पन्न हुने देखिन्छ, जसले मानसिक शान्ति प्रदान गर्छ।

आध्यात्मिक उन्नति र आत्मा–परमात्मासँगको सम्बन्ध:

भगवद् गीता (अध्याय ८, श्लोक १३) मा भगवान् श्रीकृष्णले भन्नुभएको छ:

“ॐ इति एकाक्षरं ब्रह्म…” — अर्थात्, यो एकाक्षर ॐ नै ब्रह्म (परम तत्त्व) को प्रतीक हो। मृत्युको समयमा ॐ जप गर्ने मानिसले मोक्ष प्राप्त गर्छ।

ॐ ले ध्यानमा गहिरो प्रवेश गर्न सहयोग गर्छ, जसले आत्म-बोध वा समाधि प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।

मन्त्रहरूको जड:

सबै वैदिक मन्त्रहरूको सुरुवात प्रायः “ॐ” बाट हुन्छ, किनकि यो मन्त्रको ऊर्जा केन्द्र हो। ॐ को उच्चारणले नाभि, हृदय र मस्तिष्कमा कम्पन पैदा गर्छ, जसले मन्त्रलाई प्रभावशाली बनाउँछ।

निष्कर्ष: ॐ कुनै साधारण ध्वनि होइन; यो ब्रह्माण्डको चेतना र शक्तिसँग जोडिएको एक दिव्य ध्वनि हो। यसलाई श्रद्धा, ध्यान र नियमित अभ्यासमार्फत प्रयोग गर्दा मानसिक, शारीरिक र आध्यात्मिक जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्छ।

२. बौद्ध धर्ममा ॐ को प्रयोग

बौद्ध धर्ममा “ॐ” को प्रयोग केही विशेष सन्दर्भमा मात्र पाइन्छ र हिन्दु धर्म वा वैदिक परम्पराभन्दा भिन्न रूपमा बुझिन्छ।

• प्रारम्भिक बौद्ध धर्ममा अनुपस्थिति: थेरवाद (Theravāda) जस्ता प्रारम्भिक बौद्ध सम्प्रदायहरूमा “ॐ” को प्रयोग भेटिँदैन। बुद्धको शिक्षाले आत्मा, परमात्मा वा सृष्टिको मूलध्वनि जस्ता वैदिक धारणाहरूलाई स्वीकार गर्दैन।
• महायान र वज्रयानमा प्रयोग: महायान र विशेष गरी वज्रयान (तिब्बती बौद्ध धर्म) मा ॐ को प्रयोग मन्त्रहरूमा देखिन्छ। उदाहरण: “ॐ मणि पद्मे हुँ” (Om Mani Padme Hum) तिब्बती बौद्ध धर्मको सबैभन्दा प्रसिद्ध मन्त्र हो। यहाँ “ॐ” ले मन्त्रको प्रारम्भमा पवित्रता र ब्रह्माण्डीय ऊर्जाको सङ्केत गर्छ।
• साङ्केतिक अर्थ: वज्रयानमा ॐ लाई त्रिकाय (बुद्धका तीन शरीर—धर्मकाय, सम्भोगकाय, निर्माणकाय) को प्रतीक मानिन्छ। यसको उद्देश्य “परमात्मा प्राप्ति” नभएर “चित्तशुद्धि” र “करुणा विकास” हो।

३. जैन, सिख र अन्य धर्ममा ॐ

• जैन धर्म: जैन धर्मले “ॐ” लाई पञ्च परमेष्ठी (पाँच प्रमुख पूज्य व्यक्तित्व) को प्रतीक ध्वनि मान्दछ। अरिहन्त, अशरीरी (सिद्ध), आचार्य, उपाध्याय र मुनि (साधु) का प्रथम अक्षरहरू (अ+अ+आ+उ+म) को संयोजनबाट “ॐ” बनेको मानिन्छ। यसको जप आत्म-शुद्धि र ध्यान केन्द्रित गर्नका लागि गरिन्छ।
• सिख धर्म: सिख धर्ममा “ੴ” (इक ओंकार) लाई परमेश्वरको प्रतीक मानिन्छ, जसको अर्थ “परमात्मा एक हुनुहुन्छ” भन्ने हुन्छ। यो “एक + ओंकार” बाट बनेको हो, जुन “ॐ” सँग सम्बन्धित भए पनि यसको अर्थ र सन्दर्भ नितान्त फरक छ। सिख धर्मले शुद्ध “ॐ” को मन्त्र जपलाई स्वीकार गर्दैन।
• इस्लाम र इसाई धर्म: यी दुवै धर्ममा “ॐ” को कुनै स्थान वा प्रयोग छैन। इस्लाममा “बिस्मिल्लाह” र इसाई धर्ममा “आमेन” (Amen) जस्ता शब्दहरू प्रयोग भए पनि तिनको अर्थ र उद्देश्य “ॐ” भन्दा पूर्णतः फरक छ।

वैज्ञानिक दृष्टिकोण

विज्ञानले ॐ (ओम्) मन्त्रको प्रभावलाई धार्मिक दृष्टिकोणबाट नभई ध्वनि तरङ्ग, मानसिक स्वास्थ्य र जैविक कम्पन (bio-resonance) को आधारमा विश्लेषण गरेको छ।

विज्ञानमा ॐ का प्रभावहरू

1. ध्वनि तरङ्ग (Sound Frequency) को प्रभाव: ॐ को उच्चारण गर्दा उत्पन्न हुने ध्वनि तरङ्ग (करिब १००–४०० हर्ज) ले शरीरका विभिन्न अङ्ग, विशेषगरी मेरुदण्ड, नाभि, हृदय र टाउकोमा कम्पन पैदा गर्छ। यसलाई ध्वनि उपचार (Sound Therapy) मा मानसिक र शारीरिक सन्तुलन सुधार्न प्रयोग गरिन्छ।
2. मस्तिष्कमा प्रभाव (Brain Activity): दिल्लीस्थित एम्स (AIIMS) को एक अध्ययनअनुसार, ॐ जप गर्दा मस्तिष्कको EEG स्क्यानमा अल्फा (Alpha) र थेटा (Theta) तरङ्गहरू बढेको देखियो। यी तरङ्गहरू गहिरो ध्यान, विश्राम र मानसिक स्पष्टताका सूचक हुन्। यसले तनाव र मानसिक अशान्ति घटाउँछ।
3. अनुनासिक गुञ्जन र स्नायु प्रणालीमा प्रभाव: ॐ उच्चारण गर्दा नाकबाट निस्कने गुञ्जनले भ्यागस नर्भ (Vagus Nerve) लाई सक्रिय गर्छ। यो स्नायु प्रणालीको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो, जसले मुटुको गति, पाचन प्रणाली र निद्रालाई सन्तुलित गर्न मद्दत गर्छ।
4. मानसिक स्वास्थ्यमा लाभ: ॐ जप गर्दा सेरोटोनिन (Serotonin) र डोपामाइन (Dopamine) जस्ता ‘फिल-गुड’ (feel-good) हर्मोनहरू उत्पन्न हुने प्रमाण भेटिएका छन्। यसले डिप्रेसन (Depression) र एन्जाइटी (Anxiety) जस्ता मनोवैज्ञानिक समस्यामा सुधार ल्याउन सक्छ।
5. एमआरआई (MRI) अध्ययन: केही MRI अध्ययनहरूले ॐ जप गर्दा मस्तिष्कको भावनात्मक प्रतिक्रिया दिने भाग एमिग्डाला (Amygdala) र निर्णय क्षमताको केन्द्र प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्स (Prefrontal Cortex) मा सकारात्मक गतिविधि बढाएको देखाएका छन्।

निष्कर्ष: धर्म र विज्ञानको साझा निष्कर्ष

माथिका धार्मिक र वैज्ञानिक विश्लेषणहरूलाई हेर्दा, ॐ को प्रभावबारे दुवै दृष्टिकोणले आ-आफ्नै भाषा र विधि प्रयोग गरे पनि तिनको निष्कर्षमा आश्चर्यजनक समानता देखिन्छ। धर्मले जहाँ यसलाई आस्था, श्रद्धा र आध्यात्मिक अनुभूतिको विषय मान्छ, त्यहीँ विज्ञानले यसलाई ध्वनि, कम्पन र मस्तिष्कमा पर्ने जैविक प्रभावका रूपमा विश्लेषण गर्छ।

रोचक कुरा के छ भने, दुवैको अन्तिम लक्ष्य एउटै देखिन्छ—मानव जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउनु। धर्मले जसलाई ‘आत्मिक शान्ति’ र ‘ईश्वरीय ऊर्जासँगको संयोग’ भन्छ, विज्ञानले त्यसैलाई ‘मानसिक तनावमा कमी’, ‘स्नायु प्रणालीको सन्तुलन’ र ‘मस्तिष्कमा अल्फा तरङ्गको वृद्धि’ भनेर पुष्टि गर्छ। यसरी, प्राचीन ऋषिमुनिहरूले हजारौँ वर्ष पहिले अनुभव गरेको ज्ञानलाई आजको विज्ञानले आफ्नै उपकरण र मापदण्डबाट प्रमाणित गरिरहेको छ।

तसर्थ, ॐ केवल कुनै विशेष धर्मको प्रतीक मात्र नभएर एक सार्वभौमिक र कल्याणकारी ध्वनि हो, जसले प्राचीन ज्ञान र आधुनिक विज्ञानलाई जोड्ने पुलको काम गरेको छ। चाहे श्रद्धाले जपियोस् वा वैज्ञानिक प्रयोगका रूपमा, यसको नियमित अभ्यासले व्यक्तिलाई शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक रूपमा स्वस्थ, शान्त र सन्तुलित बनाउन मद्दत गर्दछ। यो ध्वनिले भाषा, संस्कृति र विश्वासको सीमाभन्दा माथि उठेर मानव कल्याणका लागि एक शक्तिशाली माध्यमको रूपमा आफूलाई स्थापित गरेको छ।

कालेश्वर-४, ललितपुर