समालोचना+स्रोतकथा+उत्तरकथा
नन्दलाल आचार्यको “शब्दको दादागिरी” शीर्षकको लघुकथा बालसाहित्यको धरातलमा उभिएको भए पनि यसको गहिराइ, सन्देश र वैचारिक बल अत्यन्तै परिपक्व छ । यस कथा शब्दको शक्तिलाई केन्द्रित गर्दै सम्बन्ध, विचार र जीवनका सूक्ष्म पक्षहरूलाई सरल तर गहिरो शैलीमा प्रस्तुत गरेको छ । यो कथा विश्लेषण गर्दा शब्दको प्रयोग, प्रतीकात्मकता, सन्देश, पात्रको संवाद र कथ्यको संरचनाले धेरै ठाउँमा पाठकको गहिरो ध्यानाकर्षित गर्छ ।
१. कथा संरचना र शिल्प
कथा अत्यन्तै छोटो र सरस छ । यसले बालकथा भए पनि सबै उमेरका पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ । कथाले सामान्य बाल संवादको ढाँचामा सुरु भएर दार्शनिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक दृष्टान्तहरू पस्कन्छ ।
(क) कथा प्रवाह-
कथा हजुरबुबा र नाति (कथावाचक) को संवादमा आधारित छ । यो संवादले कथाको थालनीदेखि अन्त्यसम्म एउटा स्वाभाविक लय सिर्जना गरेको छ ।
कथाको थालनी “शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो” जस्तो प्रभावशाली वाक्यबाट हुन्छ । यो वाक्यले कथाको मूल विषयलाई तुरुन्तै स्पष्ट पार्छ ।
कथाको अन्त्य पनि उत्तिकै सशक्त छ- “शब्दको दादागिरी होइन, सोचको बल प्रयोग गर्नेछु” भन्ने निस्कर्षले सन्देशलाई प्रस्ट पार्दै पाठकलाई आत्मविश्लेषण गर्न प्रेरित गर्छ ।
(ख) संवाद र लघुकथाको प्रभावकारिता-
संवादहरू सरल छन् तर त्यसको गहिरो अर्थ छ । विशेषगरी हजुरबुबाले बोलेका वाक्यहरू दार्शनिक र शिक्षामूलक छन् ।
उदाहरणका लागि-
“सोचेर बोलेका शब्दहरू सम्बन्ध गाँस्छन्, नसोचेका शब्दहरूले सम्बन्ध तोड्छन्”
“द्रौपदीका शब्दहरूले मात्र कौरव-पाण्डव युद्धको बीउ रोपिएको थियो”
यी संवादहरूले बालकलाई मात्र होइन, बयस्क पाठकलाई पनि आफैंलाई कठघरामा उभ्याउन बाध्य पार्छ ।
२. बिम्ब र प्रतीकको प्रयोग
नन्दलाल आचार्यले यस कथामा शब्दलाई “अमोघ अस्त्र” अर्थात् शक्तिशाली हतियारको रूपमा चित्रण गरेका छन् ।
क) अस्त्रको बिम्ब- शब्दको सही प्रयोगले औषधि (शान्ति र सम्बन्ध) बन्छ भने गलत प्रयोगमा विष (विनाश) बन्छ ।
ख) महाभारतको उदाहरण- द्रौपदीको वाणी र त्यसले निम्त्याएको महाभारत युद्धलाई प्रतीकका रूपमा प्रयोग गरिएको छ । यो बालबालिकाले पनि बुझ्न सक्ने तरिकाले शब्दको विनाशकारी शक्तिको उदाहरण हो ।
ग) दादागिरी- कथाको शीर्षक “शब्दको दादागिरी” शब्द आफैंमा प्रतीकात्मक छ । यसले शब्दको अनियन्त्रित प्रयोगले मानिस र सम्बन्धमाथि गर्ने दबाब र नकारात्मक प्रभावलाई दर्शाउँछ ।
बिम्बको प्रयोग कथामा गहनता थप्न सफल भएको छ । बालमस्तिष्कलाई महाभारतजस्तो ऐतिहासिक घटना जोडेर उदाहरण दिनु सशक्त शिक्षामूलक प्रविधि हो ।
३. सन्देशको गहिराइ र समाजिक प्रभाव
कथाको मूल सन्देश अत्यन्तै समयसापेक्ष छ-
क) शब्दको शक्ति- कथा मानव जीवनमा शब्दको भूमिका र यसको शक्तिलाई परिभाषित गर्छ । शब्द बोल्न सजिलो छ, तर यसले पार्ने प्रभाव कहिल्यै नफर्कने घाउ पनि दिन सक्छ ।
ख) सोचको महत्त्व- कथाले सोच र विचारलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ भन्ने पाठ सिकाउँछ । बोल्नु अघि विचार गर्नुपर्छ भन्ने हजुरबुबाको सुझाव समयअनुकूल छ ।
ग) सम्बन्धहरूको संरक्षण- यो लघुकथाले बालकलाई मात्र होइन, सबै उमेरका पाठकलाई सम्बन्धको संवेदनशीलताबारे सचेत गराउँछ । बोलिएका शब्दले मानिस टाढा हुन सक्छन्, जस्तो द्रौपदीका शब्दले महाभारतको युद्ध निम्त्यायो ।
सामाजिक सन्दर्भमा पनि, यो कथा आजको समाजको लागि अत्यन्तै सान्दर्भिक छ । भाषाको गलत प्रयोगले हिँसा, कलह र टुटेका सम्बन्धको लहर नै ल्याउन सक्छ ।
४. पात्र र चरित्र चित्रण
यस लघुकथामा प्रमुख पात्रहरू दुई हुन्-
क) हजुरबुबा- उनी दार्शनिक भूमिका निभाउँछन् । उनको व्यक्तित्व शब्द, विचार र अनुभवले सम्पन्न छ । उनले नातिलाई मात्र होइन, पाठकलाई पनि शिक्षा दिन्छन् ।
ख) नाति/कथावाचक- उनी आफ्नो शब्दहरू नियन्त्रण गर्न नसक्ने पात्र हुन् । उनी आफूलाई दोषी नमान्ने स्वभावका छन् । तर हजुरबुबाको शिक्षाले उनी आत्मविश्लेषण गरेर परिवर्तनको निर्णय गर्छन् ।
पात्रहरूको संवादबाट उनीहरूको चरित्र उजागर भएको छ । हजुरबुबाको भूमिका मार्गदर्शकको छ, जुन कथाको स्तम्भ हो ।
५. भाषाशैली र अलङ्कारको प्रयोग
नन्दलाल आचार्यको लेखनशैली सरल, स्वाभाविक र प्रभावशाली छ । कथामा अलङ्कारहरूको प्रयोगले विशेष प्रभाव पारेको छ । उदाहरणका लागि-
“शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो” -यो उपमा अलङ्कारको उत्कृष्ट प्रयोग हो ।
“औषधि र विष” – शब्दको दोहोरो प्रभावलाई रुपकको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।
कथाको भाषा बालसुलभ छ तर गहिरो सन्देश सम्प्रेषण गर्न सक्षम छ ।
६. लघुकथाको विश्लेषण
क) समकालीन सन्दर्भ-
समाजमा आजको समयमा ‘शब्दको दादागिरी’ अत्यन्तै प्रासंगिक छ । डिजिटल युगमा, मानिसहरू शब्दलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्- चाहे त्यो सामाजिक सञ्जालमा हुने बहस होस्, गालीगलौज होस्, वा सम्बन्धमा तिक्तता पैदा गर्ने संवाद ।
ख) शब्दको शक्तिको बेवास्ता-
हामी सोचविचार नगरिकन बोलेका वाक्यहरूले मानिसको आत्मसम्मान र सम्बन्धलाई क्षति पुर्याइरहेका छौँ ।
ग) महाभारतको सन्दर्भ-
कथा महाभारतको द्रौपदी प्रसङ्ग जोडेर शब्दकै कारण उत्पन्न विनाशलाई पुनः स्मरण गराउँछ ।
यसरी कथाले बालमस्तिष्कमा मात्र होइन, समकालीन समाजको सबै तहमा शब्दको महत्त्व र शक्ति बुझाउन सफल छ ।
७. कथाको सीमा र थप विस्तारको सम्भावना
लघुकथा सशक्त भए पनि केही क्षेत्र अझ विस्तृत हुन सक्यो-
क) पारिवारिक पृष्ठभूमि-
पात्रहरूको व्यक्तिगत पृष्ठभूमिबारे थोरै प्रकाश पार्दा सम्बन्धको संवेदनशीलता अझ राम्ररी उजागर हुन सक्थ्यो ।
ख) व्यक्तिगत संघर्ष-
कथावाचक (नाति) ले शब्दहरूको प्रयोगले आफ्ना सम्बन्ध बिग्रिएको कुनै एक घटना थपिएको भए कथा अझ घनीभूत बन्ने थियो ।
ग) वृत्तान्तको गहिराइ-
महाभारतको सन्दर्भ जस्तै अरू ऐतिहासिक वा सांस्कृतिक दृष्टान्त थप्दा कथाले अझ धेरै सन्दर्भहरू जोड्न सक्थ्यो ।
यद्यपि, लघुकथाको सीमामा रहेर लेखिएको हुँदा यी विषयहरू संक्षिप्त छन्, तर यसको सन्देश प्रस्ट र प्रभावकारी छ ।
८. निष्कर्ष
नन्दलाल आचार्यको “शब्दको दादागिरी” एक शिक्षामूलक र समयसापेक्ष लघुकथा हो । कथाले बालमस्तिष्कमा सोचको विकास, शब्दको मर्यादा र सम्बन्धको महत्त्वबारे गहिरो छाप छोड्छ । सरल भाषा, गहकिलो सन्देश र सांस्कृतिक सन्दर्भहरूको प्रयोगले यसलाई अझै सशक्त बनाएको छ ।
यस कथाले पाठकलाई अन्त्यमा एउटा गहिरो शिक्षा दिन्छ- शब्दको शक्ति अमोघ हुन्छ । त्यसैले, सोचेर बोल्नु अनिवार्य छ ।
कथाको यो सरल प्रस्तुति एकदमै सान्दर्भिक र प्रभावकारी छ । यसले पाठकको मनमा गहिरो चोट दिने मात्र होइन बरु परिवर्तनको मार्गमा हिँड्न प्रेरित पनि गर्छ ।
मुख्य विशेषताहरू-
१. शब्दको महत्त्व र विचारको शक्ति- कथा शब्दको सकारात्मक र नकारात्मक प्रयोगको बीचको अन्तर स्पष्ट पार्छ ।
२. संवादको प्रभावकारिता- सशक्त संवादमार्फत पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।
३. सांस्कृतिक दृष्टान्त- महाभारतको घटनालाई जोडेर शब्दको शक्तिलाई ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा पस्किएको छ ।
४. सार्वकालिक सन्देश- बोलिएका शब्दहरू क्षणिक भए पनि त्यसले पार्ने घाउ कहिल्यै निको नहुन सक्छ भन्ने चेतावनी दिन्छ ।
अन्तिम मूल्याङ्कन
“शब्दको दादागिरी” एक चोटिलो, शिक्षामूलक र गहन लघुकथा हो । यसले बालबालिकासँगै सबै पाठकलाई समान रूपले प्रभावित पार्छ । सरलतामा गहनता, संवादमा सन्देश र पात्रमा गहिराइ कथाको मुख्य विशेषता हो । यसले शब्दको सही प्रयोगका लागि पाठकलाई आत्ममूल्याङ्कन गर्न प्रेरित गर्छ ।
निष्कर्ष-
यस लघुकथा बाल साहित्यको क्षेत्रमा मात्र होइन, समग्र साहित्यिक परिप्रेक्ष्यमा पनि गम्भीर रूपमा विचारणीय छ । यसमा थप विस्तार गर्ने ठाउँ रहे पनि वर्तमान स्वरूपमा कथा चोटिलो, प्रभावशाली र सन्देशमूलक छ ।
०००
~~~
(स्रोतकथा)
लघुकथा: शब्दको दादागिरी
[ नन्दलाल आचार्य ]
“शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो ।” हजुरबुबाले भन्नुभयो, “यो सही तरिकाले प्रयोग गर्यौ भने औषधि बन्छ, तर गलत प्रयोगमा विष ।”
म आजभोलि आफ्ना शब्दहरूलाई नियन्त्रण गर्न नसकेर बारम्बार अपमानजनक बोल्दै थिएँ । धेरै नजिकका सम्बन्धहरू टुटिरहेका थिए, तर म आफ्नो दोष स्वीकार्न तयार थिइनँ ।
“तर, हजुरबुबा,” मैले सोधें, “के शब्दहरू साँच्चै त्यति शक्तिशाली हुन्छन् ?”
उहाँले मलाई सम्झाउँदै भन्नुभयो, “महाभारतलाई सम्झ, द्रौपदीका शब्दहरूले दुर्योधनको अपमान गरे, ‘अन्धाको छोरो पनि अन्धै ।’ ती शब्दहरूले मात्र कौरव-पाण्डव युद्धको बीउ रोपिएको थियो । शब्दले चोट दिन सक्छ, जुन कहिल्यै निको हुँदैन ।”
“के बोल्नु अघि विचार गर्नु सधैं आवश्यक छ ?” मैले सोधें ।
“सोचेर बोलेका शब्दहरू सम्बन्ध गाँस्छन्, नसोचेका शब्दहरूले सम्बन्ध तोड्छन् ।” हजुरबुबाले भन्नुभयो ।
त्यस दिन मैले निर्णय गरें- शब्दको दादागिरी होइन, सोचको बल प्रयोग गरेर आफ्नो जीवन र सम्बन्धलाई सुधार्नेछु ।
०००
(पुनश्च: यो बालविषयक लघुकथा हो ।)
~~~~
(उत्तरकथा)
लघुकथा: शब्दको उपचार
[ लक्ष्मी रिजाल ]
“हजुरबुबा, मैले आफ्ना शब्दहरू सच्याउन सुरु गरेको छु ।” मैले हजुरबुबासँग बस्दै भनेँ ।
उहाँ चस्मा मिलाउँदै मुस्कुराउनुभयो, “के असर देख्दै छौ त ?”
“सम्बन्धहरू बिस्तारै सुधारिंदै छन् । आमासँग बोलेको एउटा सरल ‘माफ गर्नुहोस्’ ले उहाँको मुहारमा खुसी ल्यायो । रमेशसँगको झगडामा चुप बसेको थिएँ, ऊ आफैं मसँग मिल्न आयो । शब्दको सही प्रयोगले घाउ होइन, सुम्सुम्याउने महशुस गरेँ ।”
“त्यो त ठीकै हो । तर सधैं शब्द सोचेर बोल्न कति सजिलो छ र ?” हजुरबुबाले थप्नुभयो ।
“सजिलो छैन, तर अब बुझें- शब्द विषको संखुवा मात्र होइन, अमृतको झरना पनि हो ।”
हजुरबुबाले सन्तोषले हेरिरहनुभयो ।
“ठीकै छ । सम्झ- बोलिने शब्दहरू बाँधिएनन् भने नदीको बाढीझैं सबथोक बगाउँछन्, तर सन्तुलनमा रहे भने बगैंचालाई जीवन दिन्छन् ।”
०००
– लक्ष्मी रिजाल
नेपाली भाषा साहित्यलाई माया गरेर यहाँसम्म आइ, यहाँ प्रकाशित लेख/रचनाहरू पढिदिनु भएकोमा तपाईँलाई धेरै धेरै धन्यवाद। तपाईँले भर्खरै माथि पढेको लेख/रचना कस्तो लाग्यो कमेन्ट बक्समा आफ्नो प्रतिक्रिया राख्न सक्नु हुनेछ। आफ्नो मनमा लागेको प्रतिक्रिया राख्न तपाईँ स्वतन्त्र हुनुहुन्छ। यदि तपाईँ पनि नेपाली भाषा साहित्यमा कलम चलाउनु हुन्छ भने आफ्नो छोटो परिचय र एक प्रति अनुहार चिनिने तस्बिर सहित आफ्ना लेख/रचनाहरू हामीलाई hamrokathaghar@gmail.com मा पठाउन सक्नु हुनेछ। अन्य कुनै पनि जानकारीका लागि +९१८७३८०९३५७३ नम्बरमा ह्वाट्सएप गर्न सक्नु हुनेछ। धन्यवाद । नोट: यहाँ प्रकाशित कुनै पनि लेख/रचनाहरू लेखकको वा 'हाम्रो कथा घर' को अनुमति बिना कुनै पनि माध्यमबाट प्रकाशन प्रसारण गर्न पाइने छैन । अन्यथा, यस्तो गरिएको पाएमा प्रचलित कानुन बमोजिम कारबाही गरिने जानकारी गराउँदछौ।