समालाेचना: नन्दलाल आचार्यको “शब्दको दादागिरी” लघुकथाको गाँठो

समालोचना+स्रोतकथा+उत्तरकथा

नन्दलाल आचार्यको “शब्दको दादागिरी” शीर्षकको लघुकथा बालसाहित्यको धरातलमा उभिएको भए पनि यसको गहिराइ, सन्देश र वैचारिक बल अत्यन्तै परिपक्व छ । यस कथा शब्दको शक्तिलाई केन्द्रित गर्दै सम्बन्ध, विचार र जीवनका सूक्ष्म पक्षहरूलाई सरल तर गहिरो शैलीमा प्रस्तुत गरेको छ । यो कथा विश्लेषण गर्दा शब्दको प्रयोग, प्रतीकात्मकता, सन्देश, पात्रको संवाद र कथ्यको संरचनाले धेरै ठाउँमा पाठकको गहिरो ध्यानाकर्षित गर्छ ।

१. कथा संरचना र शिल्प

कथा अत्यन्तै छोटो र सरस छ । यसले बालकथा भए पनि सबै उमेरका पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ । कथाले सामान्य बाल संवादको ढाँचामा सुरु भएर दार्शनिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक दृष्टान्तहरू पस्कन्छ ।

(क) कथा प्रवाह-

कथा हजुरबुबा र नाति (कथावाचक) को संवादमा आधारित छ । यो संवादले कथाको थालनीदेखि अन्त्यसम्म एउटा स्वाभाविक लय सिर्जना गरेको छ ।

कथाको थालनी “शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो” जस्तो प्रभावशाली वाक्यबाट हुन्छ । यो वाक्यले कथाको मूल विषयलाई तुरुन्तै स्पष्ट पार्छ ।

कथाको अन्त्य पनि उत्तिकै सशक्त छ- “शब्दको दादागिरी होइन, सोचको बल प्रयोग गर्नेछु” भन्ने निस्कर्षले सन्देशलाई प्रस्ट पार्दै पाठकलाई आत्मविश्लेषण गर्न प्रेरित गर्छ ।

(ख) संवाद र लघुकथाको प्रभावकारिता-

संवादहरू सरल छन् तर त्यसको गहिरो अर्थ छ । विशेषगरी हजुरबुबाले बोलेका वाक्यहरू दार्शनिक र शिक्षामूलक छन् ।

उदाहरणका लागि-

“सोचेर बोलेका शब्दहरू सम्बन्ध गाँस्छन्, नसोचेका शब्दहरूले सम्बन्ध तोड्छन्”

“द्रौपदीका शब्दहरूले मात्र कौरव-पाण्डव युद्धको बीउ रोपिएको थियो”
यी संवादहरूले बालकलाई मात्र होइन, बयस्क पाठकलाई पनि आफैंलाई कठघरामा उभ्याउन बाध्य पार्छ ।

२. बिम्ब र प्रतीकको प्रयोग

नन्दलाल आचार्यले यस कथामा शब्दलाई “अमोघ अस्त्र” अर्थात् शक्तिशाली हतियारको रूपमा चित्रण गरेका छन् ।

क) अस्त्रको बिम्ब- शब्दको सही प्रयोगले औषधि (शान्ति र सम्बन्ध) बन्छ भने गलत प्रयोगमा विष (विनाश) बन्छ ।

ख) महाभारतको उदाहरण- द्रौपदीको वाणी र त्यसले निम्त्याएको महाभारत युद्धलाई प्रतीकका रूपमा प्रयोग गरिएको छ । यो बालबालिकाले पनि बुझ्न सक्ने तरिकाले शब्दको विनाशकारी शक्तिको उदाहरण हो ।

ग) दादागिरी- कथाको शीर्षक “शब्दको दादागिरी” शब्द आफैंमा प्रतीकात्मक छ । यसले शब्दको अनियन्त्रित प्रयोगले मानिस र सम्बन्धमाथि गर्ने दबाब र नकारात्मक प्रभावलाई दर्शाउँछ ।
बिम्बको प्रयोग कथामा गहनता थप्न सफल भएको छ । बालमस्तिष्कलाई महाभारतजस्तो ऐतिहासिक घटना जोडेर उदाहरण दिनु सशक्त शिक्षामूलक प्रविधि हो ।

३. सन्देशको गहिराइ र समाजिक प्रभाव

कथाको मूल सन्देश अत्यन्तै समयसापेक्ष छ-

क) शब्दको शक्ति- कथा मानव जीवनमा शब्दको भूमिका र यसको शक्तिलाई परिभाषित गर्छ । शब्द बोल्न सजिलो छ, तर यसले पार्ने प्रभाव कहिल्यै नफर्कने घाउ पनि दिन सक्छ ।

ख) सोचको महत्त्व- कथाले सोच र विचारलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ भन्ने पाठ सिकाउँछ । बोल्नु अघि विचार गर्नुपर्छ भन्ने हजुरबुबाको सुझाव समयअनुकूल छ ।

ग) सम्बन्धहरूको संरक्षण- यो लघुकथाले बालकलाई मात्र होइन, सबै उमेरका पाठकलाई सम्बन्धको संवेदनशीलताबारे सचेत गराउँछ । बोलिएका शब्दले मानिस टाढा हुन सक्छन्, जस्तो द्रौपदीका शब्दले महाभारतको युद्ध निम्त्यायो ।
सामाजिक सन्दर्भमा पनि, यो कथा आजको समाजको लागि अत्यन्तै सान्दर्भिक छ । भाषाको गलत प्रयोगले हिँसा, कलह र टुटेका सम्बन्धको लहर नै ल्याउन सक्छ ।

४. पात्र र चरित्र चित्रण

यस लघुकथामा प्रमुख पात्रहरू दुई हुन्-

क) हजुरबुबा- उनी दार्शनिक भूमिका निभाउँछन् । उनको व्यक्तित्व शब्द, विचार र अनुभवले सम्पन्न छ । उनले नातिलाई मात्र होइन, पाठकलाई पनि शिक्षा दिन्छन् ।

ख) नाति/कथावाचक- उनी आफ्नो शब्दहरू नियन्त्रण गर्न नसक्ने पात्र हुन् । उनी आफूलाई दोषी नमान्ने स्वभावका छन् । तर हजुरबुबाको शिक्षाले उनी आत्मविश्लेषण गरेर परिवर्तनको निर्णय गर्छन् ।
पात्रहरूको संवादबाट उनीहरूको चरित्र उजागर भएको छ । हजुरबुबाको भूमिका मार्गदर्शकको छ, जुन कथाको स्तम्भ हो ।

५. भाषाशैली र अलङ्कारको प्रयोग

नन्दलाल आचार्यको लेखनशैली सरल, स्वाभाविक र प्रभावशाली छ । कथामा अलङ्कारहरूको प्रयोगले विशेष प्रभाव पारेको छ । उदाहरणका लागि-
“शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो” -यो उपमा अलङ्कारको उत्कृष्ट प्रयोग हो ।
“औषधि र विष” – शब्दको दोहोरो प्रभावलाई रुपकको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।
कथाको भाषा बालसुलभ छ तर गहिरो सन्देश सम्प्रेषण गर्न सक्षम छ ।

६. लघुकथाको विश्लेषण

क) समकालीन सन्दर्भ-
समाजमा आजको समयमा ‘शब्दको दादागिरी’ अत्यन्तै प्रासंगिक छ । डिजिटल युगमा, मानिसहरू शब्दलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्- चाहे त्यो सामाजिक सञ्जालमा हुने बहस होस्, गालीगलौज होस्, वा सम्बन्धमा तिक्तता पैदा गर्ने संवाद ।

ख) शब्दको शक्तिको बेवास्ता-
हामी सोचविचार नगरिकन बोलेका वाक्यहरूले मानिसको आत्मसम्मान र सम्बन्धलाई क्षति पुर्‍याइरहेका छौँ ।

ग) महाभारतको सन्दर्भ-
कथा महाभारतको द्रौपदी प्रसङ्ग जोडेर शब्दकै कारण उत्पन्न विनाशलाई पुनः स्मरण गराउँछ ।

यसरी कथाले बालमस्तिष्कमा मात्र होइन, समकालीन समाजको सबै तहमा शब्दको महत्त्व र शक्ति बुझाउन सफल छ ।

७. कथाको सीमा र थप विस्तारको सम्भावना

लघुकथा सशक्त भए पनि केही क्षेत्र अझ विस्तृत हुन सक्यो-

क) पारिवारिक पृष्ठभूमि-
पात्रहरूको व्यक्तिगत पृष्ठभूमिबारे थोरै प्रकाश पार्दा सम्बन्धको संवेदनशीलता अझ राम्ररी उजागर हुन सक्थ्यो ।

ख) व्यक्तिगत संघर्ष-
कथावाचक (नाति) ले शब्दहरूको प्रयोगले आफ्ना सम्बन्ध बिग्रिएको कुनै एक घटना थपिएको भए कथा अझ घनीभूत बन्ने थियो ।
ग) वृत्तान्तको गहिराइ-
महाभारतको सन्दर्भ जस्तै अरू ऐतिहासिक वा सांस्कृतिक दृष्टान्त थप्दा कथाले अझ धेरै सन्दर्भहरू जोड्न सक्थ्यो ।

यद्यपि, लघुकथाको सीमामा रहेर लेखिएको हुँदा यी विषयहरू संक्षिप्त छन्, तर यसको सन्देश प्रस्ट र प्रभावकारी छ ।

८. निष्कर्ष
नन्दलाल आचार्यको “शब्दको दादागिरी” एक शिक्षामूलक र समयसापेक्ष लघुकथा हो । कथाले बालमस्तिष्कमा सोचको विकास, शब्दको मर्यादा र सम्बन्धको महत्त्वबारे गहिरो छाप छोड्छ । सरल भाषा, गहकिलो सन्देश र सांस्कृतिक सन्दर्भहरूको प्रयोगले यसलाई अझै सशक्त बनाएको छ ।

यस कथाले पाठकलाई अन्त्यमा एउटा गहिरो शिक्षा दिन्छ- शब्दको शक्ति अमोघ हुन्छ । त्यसैले, सोचेर बोल्नु अनिवार्य छ ।
कथाको यो सरल प्रस्तुति एकदमै सान्दर्भिक र प्रभावकारी छ । यसले पाठकको मनमा गहिरो चोट दिने मात्र होइन बरु परिवर्तनको मार्गमा हिँड्न प्रेरित पनि गर्छ ।

मुख्य विशेषताहरू-

१. शब्दको महत्त्व र विचारको शक्ति- कथा शब्दको सकारात्मक र नकारात्मक प्रयोगको बीचको अन्तर स्पष्ट पार्छ ।
२. संवादको प्रभावकारिता- सशक्त संवादमार्फत पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।
३. सांस्कृतिक दृष्टान्त- महाभारतको घटनालाई जोडेर शब्दको शक्तिलाई ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा पस्किएको छ ।
४. सार्वकालिक सन्देश- बोलिएका शब्दहरू क्षणिक भए पनि त्यसले पार्ने घाउ कहिल्यै निको नहुन सक्छ भन्ने चेतावनी दिन्छ ।

अन्तिम मूल्याङ्कन

“शब्दको दादागिरी” एक चोटिलो, शिक्षामूलक र गहन लघुकथा हो । यसले बालबालिकासँगै सबै पाठकलाई समान रूपले प्रभावित पार्छ । सरलतामा गहनता, संवादमा सन्देश र पात्रमा गहिराइ कथाको मुख्य विशेषता हो । यसले शब्दको सही प्रयोगका लागि पाठकलाई आत्ममूल्याङ्कन गर्न प्रेरित गर्छ ।

निष्कर्ष-
यस लघुकथा बाल साहित्यको क्षेत्रमा मात्र होइन, समग्र साहित्यिक परिप्रेक्ष्यमा पनि गम्भीर रूपमा विचारणीय छ । यसमा थप विस्तार गर्ने ठाउँ रहे पनि वर्तमान स्वरूपमा कथा चोटिलो, प्रभावशाली र सन्देशमूलक छ ।
०००

~~~
(स्रोतकथा)
🔵लघुकथा: शब्दको दादागिरी
[ नन्दलाल आचार्य ]

“शब्द भनेको अमोघ अस्त्र हो ।” हजुरबुबाले भन्नुभयो, “यो सही तरिकाले प्रयोग गर्‍यौ भने औषधि बन्छ, तर गलत प्रयोगमा विष ।”

म आजभोलि आफ्ना शब्दहरूलाई नियन्त्रण गर्न नसकेर बारम्बार अपमानजनक बोल्दै थिएँ । धेरै नजिकका सम्बन्धहरू टुटिरहेका थिए, तर म आफ्नो दोष स्वीकार्न तयार थिइनँ ।

“तर, हजुरबुबा,” मैले सोधें, “के शब्दहरू साँच्चै त्यति शक्तिशाली हुन्छन् ?”

उहाँले मलाई सम्झाउँदै भन्नुभयो, “महाभारतलाई सम्झ, द्रौपदीका शब्दहरूले दुर्योधनको अपमान गरे, ‘अन्धाको छोरो पनि अन्धै ।’ ती शब्दहरूले मात्र कौरव-पाण्डव युद्धको बीउ रोपिएको थियो । शब्दले चोट दिन सक्छ, जुन कहिल्यै निको हुँदैन ।”

“के बोल्नु अघि विचार गर्नु सधैं आवश्यक छ ?” मैले सोधें ।

“सोचेर बोलेका शब्दहरू सम्बन्ध गाँस्छन्, नसोचेका शब्दहरूले सम्बन्ध तोड्छन् ।” हजुरबुबाले भन्नुभयो ।

त्यस दिन मैले निर्णय गरें- शब्दको दादागिरी होइन, सोचको बल प्रयोग गरेर आफ्नो जीवन र सम्बन्धलाई सुधार्नेछु ।
०००
(पुनश्च: यो बालविषयक लघुकथा हो ।)
~~~~
(उत्तरकथा)
🔵लघुकथा: शब्दको उपचार
[ लक्ष्मी रिजाल ]

“हजुरबुबा, मैले आफ्ना शब्दहरू सच्याउन सुरु गरेको छु ।” मैले हजुरबुबासँग बस्दै भनेँ ।

उहाँ चस्मा मिलाउँदै मुस्कुराउनुभयो, “के असर देख्दै छौ त ?”

“सम्बन्धहरू बिस्तारै सुधारिंदै छन् । आमासँग बोलेको एउटा सरल ‘माफ गर्नुहोस्’ ले उहाँको मुहारमा खुसी ल्यायो । रमेशसँगको झगडामा चुप बसेको थिएँ, ऊ आफैं मसँग मिल्न आयो । शब्दको सही प्रयोगले घाउ होइन, सुम्सुम्याउने महशुस गरेँ ।”

“त्यो त ठीकै हो । तर सधैं शब्द सोचेर बोल्न कति सजिलो छ र ?” हजुरबुबाले थप्नुभयो ।

“सजिलो छैन, तर अब बुझें- शब्द विषको संखुवा मात्र होइन, अमृतको झरना पनि हो ।”
हजुरबुबाले सन्तोषले हेरिरहनुभयो ।
“ठीकै छ । सम्झ- बोलिने शब्दहरू बाँधिएनन् भने नदीको बाढीझैं सबथोक बगाउँछन्, तर सन्तुलनमा रहे भने बगैंचालाई जीवन दिन्छन् ।”
०००

– लक्ष्मी रिजाल