निबन्ध: सौन्दर्यको अलङ्कार

सौन्दर्य भनेको मानव सभ्यता र जीवनको एउटा यस्तो पक्ष हो, जसले मन, मस्तिष्क र आत्मालाई अनन्त आनन्द प्रदान गर्छ । सौन्दर्यको परिभाषा हरेक व्यक्तिले आफ्नै दृष्टिकोणबाट व्यक्त गर्छन् । यो केवल बाहिरी रूप–रङ्गमा सीमित छैन । यो हाम्रो मनोभाव, व्यवहार, प्रकृति र संस्कृतिमा पनि प्रकट हुन्छ ।

सौन्दर्यको महत्व प्रकृतिमा स्पष्ट रूपमा झल्किन्छ । बिहानको सूर्यको सुनौलो किरण, बगैंचा वा गमलामा फुलेका रङ्गीबिरङ्गी फूल, चन्द्रमाको शीतल प्रकाश– यी सबै प्रकृतिका अनुपम सौन्दर्य हुन् । मानिसको जीवनमा प्रकृतिको सौन्दर्यले आशा र उत्साह भरिदिन्छ । यस्तो सौन्दर्यले हाम्रा संवेदनशील मनोभावनालाई स्पर्श गरी आनन्दित तुल्याउँछ ।
आँखाले हेर्ने वस्तु होइन सौन्दर्य । यो अनुभूतिको विषय हो । कुनै गीतकारले रचेको कालजयी गीत, कविले कल्पेको कलात्मक कविता, कलाकारको उत्कृष्ट चित्रकला, संगीतकारले रचेको सुमधुर संगीत– यी सबै मानिसको आत्मिक सौन्दर्यका झलक हुन् । साहित्य र कलाले सौन्दर्यलाई जीवन्त बनाउने भूमिका खेल्छन् ।

मूलतः बाहिरी रूपमै मात्र सौन्दर्यको अर्थ सीमित हुनु हुँदैन । कुनै व्यक्तिको रूपरङ्ग सुन्दर हुन सक्छ, तर उसको हृदय कठोर छ भने त्यो सौन्दर्य शून्य समान हुन्छ । सौन्दर्यलाई पूर्ण रूपमा बुझ्न हामीले मानिसको भित्री गुण र आचरणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । सत्य, सरलता, दया र निःस्वार्थ प्रेम– यी भित्री गुणहरूले मानिसलाई साँचो अर्थमा सुन्दर बनाउँछन् ।
सौन्दर्यको महत्व जीवनमा प्रेरणा प्रदान गर्नुमा हुन्छ । जब हामी जीवनमा सौन्दर्यलाई महत्व दिन्छौं, हाम्रो दृष्टिकोण सकारात्मक बन्न पुग्छ । जीवनलाई सिर्जनात्मक बनाउने, सुन्दरता खोज्ने र त्यसको मूल्यांकन गर्न सक्ने क्षमता हामीभित्र उत्पन्न हुन्छ ।
वर्तमान समाजमा सौन्दर्यलाई गलत तरिकाले बुझ्ने प्रवृत्ति पनि देखिन्छ । बाहिरी आकर्षणलाई मात्र सुन्दरताको मानक मान्ने सोंचले मानिसको वास्तविक सौन्दर्यप्रति अज्ञानता फैलाएको छ । यस्तो सोंचलाई परिवर्तन गर्न हामीले सौन्दर्यको सही परिभाषा बुझ्न र अरूलाई बुझाउन जरुरी छ ।
अन्ततः सौन्दर्य केवल देख्ने कुरा होइन, यो महसुस गर्ने कुरा हो । यो हाम्रो जीवनको यस्तो तत्व हो, जसले हामीलाई खुसी दिन्छ, सकारात्मक सोच विकसित गर्छ र संसारलाई सुन्दर बनाउँछ । अतः सौन्दर्यको महत्वलाई आत्मसात् गर्दै हामीले जीवनलाई समृद्ध बनाउन सक्नुपर्छ ।

सौन्दर्य मानव हृदयको सुन्दर अनुभूति हो । यसले मानिसलाई बाहिरी संसारको कलात्मक र भावनात्मक पक्षसँग जोड्छ । प्रकृतिको प्रत्येक अंश, मानिसको सिर्जनामा झल्किएको कला, अनि समाजको आन्तरिक मूल्यमा सौन्दर्यका विविध स्वरूप प्रकट हुन्छन् । सौन्दर्य देखिने बाहिरी रूप मात्र होइन । यो हाम्रो मनले अनुभव गर्ने, आत्माले महसुस गर्ने र जीवनले आत्मसात् गर्ने गहिरो भावना हो ।
त्यसैले सौन्दर्यलाई उचित शब्दले परिभाषित गर्न गाह्रो छ । तर यसलाई अलङ्कारले सजाउँदा यसको प्रभाव झनै गहन हुन्छ ।

प्रकृति मानव जीवनको पहिलो गुरु हो । त्यहाँ सौन्दर्यको वास्तविक अनुभूति हुन्छ । पहाडका चुचुराहरू, खोला, ताल, समुद्रको छाल, हरियो वनजङ्गल यी सबैमा हामीले सौन्दर्यको अनुपम झलक देख्न सक्छौं ।
वसन्त ऋतुमा फुलेका फूलले जीवनलाई रंगीन बनाउँछ । पतझडका पातले जीवनको क्षणभङ्गुरतालाई संकेत गर्छ । प्रकृतिले हामीलाई आनन्द मात्र दिँदैन, यसले हाम्रो जीवनका अनेक प्रश्नहरूको उत्तर पनि दिन्छ ।
प्रकृतिमा रहेको सौन्दर्यलाई वर्णन गर्दा, शब्दको मात्रामा बाँध्न असम्भव प्रायः हुन्छ । सौन्दर्यको सामुन्ने शब्दहरू चुपचाप हुन्छन् ।

मानिसको बाहिरी रूपले सौन्दर्य झल्किन्छ । तर यसको वास्तविकता मनको गहिराइमा छ । सौन्दर्यको अर्थ अनुहारको आकर्षण होइन, बरु हृदयको विशालता, व्यक्तित्वको सौम्य व्यवहारको सरलतामा निर्भर हुन्छ । जसरी एक कविले आफ्नो कवितामा भावना व्यक्त गरेर मनमोहक सौन्दर्यानुभूति सिर्जना गर्छ । त्यस्तै हरेक मानिसले आफ्नो आन्तरिक विशेषताबाट संसारलाई उज्यालो बनाउने क्षमता राख्छ ।
कला भनेको सौन्दर्यको सबभन्दा सजीव र स्थायी रूप हो । चित्रकला, मूर्तिकला, साहित्य, सङ्गीत अनि नृत्य जस्ता विभिन्न कलाहरूमा सौन्दर्यको अलङ्कार झल्किन्छ । एक मूर्तिकारले ढुङ्गामा जीवन दिन्छ । अनि चित्रकारले रङहरूमा भावनाको संसार उतार्छ । साहित्यमा, शब्दका माध्यमबाट सौन्दर्य अभिव्यक्त हुन्छ ।
वास्तवमा सौन्दर्य झ्यालबाट हेर्दा देखिँदैन । यो हृदयको गहिराइमा मात्र देखिन्छ ।
कलालाई जीवनको अभिव्यक्ति र सौन्दर्यको प्रतीक मानिन्छ । कला मात्र एउटा सिर्जनशील प्रक्रिया होइन, यो मानव मनको गहिराइमा लुकेको सौन्दर्यको आत्मसात् हो । कलाले हामीलाई प्राकृतिक, मानसिक र भावनात्मक संसारको अनुभूति दिलाउँछ । यसै कारण, कलालाई सौन्दर्यको अलङ्कार भनिन्छ ।
सौन्दर्य बाहिरी स्वरूपमा सीमित छैन । यो भित्री संवेदनशीलता, भावनाको गहिराइ र सत्यको उद्घाटनसँग गाँसिएको हुन्छ । एउटा चित्रकारले रङ र रेखाको माध्यमबाट जीवनको सौन्दर्यलाई उजागर गर्छ । एउटा कविले शब्द र भावको सहाराले प्रेम, पीडा र आनन्दलाई व्यक्त गर्छ । त्यसबेला कलामा सौन्दर्यको अलङ्कार झल्किन्छ ।

संगीत, चित्रकला, कविता, नृत्यजस्ता कलाका प्रकारहरू सौन्दर्यका अनन्त स्रोत हुन् । संगीतको स्वरमा जोश र भावनाको लहर जब उठ्छ, त्यसबेला हृदयमा सौन्दर्यको स्पर्श हुन्छ । नृत्यमा लय र तालको सामञ्जस्यले एकप्रकारको सौन्दर्यमय संसार सिर्जना गर्छ । चित्रकलामा रङहरूको संयोजनले प्रकृतिको सुन्दरतालाई क्यानभासमा उतार्छ ।
कलाको सौन्दर्य मात्र दृश्यात्मक वा श्रव्यात्मक रूपमै सीमित छैन । यसको महत्व मानिसको चेतनामा परिवर्तन ल्याउन सक्ने क्षमतामा पनि हुन्छ ।
यथार्थमा कला भनेको मानिसको जीवनलाई उज्यालो बनाउने माध्यम पनि हो ।
यो उज्यालो जीवनलाई सुन्दर बनाउने माध्यम हो, जसले हामीलाई चिन्तन र मनन गर्न बाध्य पार्छ ।
साहित्यमा सौन्दर्यको अलङ्कार शब्दहरूको जादूमा छ । कविताको प्रत्येक पङ्क्तिमा, उपन्यासका प्रत्येक पानामा र नाटकको प्रत्येक संवादमा एउटा सौन्दर्यमय कथा लुकेको हुन्छ ।
कलाको सौन्दर्यले मानिसलाई आनन्द मात्रै प्रदान गर्दैन, यसले समाजको चेतनास्तर पनि उकास्छ । सामाजिक न्याय, मानव अधिकार र समानताको मुद्दा पनि कलाको माध्यमबाट उजागर गर्न सकिन्छ । कलाले मनको गहिराइमा पुगेर मानिसलाई जागरुक बनाउँछ र सकारात्मक परिवर्तनको प्रेरणा दिन्छ ।
यसरी कला जीवनको सजावटका साथै यो चेतनाको माध्यम पनि हो । यसले हाम्रो मनोविज्ञानलाई समृद्ध बनाउँदै हामीलाई मानवताको सारसँग जोड्छ । वास्तवमा, कला जीवनको एक अद्वितीय सौन्दर्य हो । यसले हाम्रो अस्तित्वलाई सजीव र सार्थक बनाउँछ ।
कलामा सौन्दर्यको यो अलङ्कार मानव सभ्यताको अनमोल धरोहर हो । यसले हामीलाई सधैं प्रेरित गर्न, सजग गराउन र आनन्दित बनाइरहन सिकाउँछ ।

मौलिक सौन्दर्यको अनुभूतिले मानिसलाई जीवनप्रतिको प्रेम र सकारात्मक दृष्टिकोण प्रदान गर्छ । यसले निराशामा आशा दिन्छ । अन्धकारमा प्रकाश ल्याउँछ । अनि द्वन्द्वलाई मेलमिलापमा बद्लिदिन्छ ।
सौन्दर्यले मानव मनलाई शान्त र स्थिर बनाउने शक्ति राख्छ । यो मात्रामा नाप्न सकिने कुरा होइन । बरु अनुभव र अनुभूतिबाट बुझिने कुरा हो ।
सौन्दर्यको अलङ्कार बाहिरी आवरणमा सीमित रहने कुरा होइन । यो मानव जीवनको एउटा अनिवार्य पक्ष हो, जसले मन, आत्मा र जीवनलाई सुसंस्कृत र प्रेरणादायक बनाउँछ । प्रकृति, मानवता र कलाको माध्यमबाट प्रकट हुने सौन्दर्यले हामीलाई जीवनको गहिराइ बुझ्न सहयोग गर्छ ।
त्यसैले सौन्दर्यको कदर गर्न सिक्नु भनेको जीवनलाई माया गर्न सिक्नु हो । सौन्दर्य सधैंको लागि समयभन्दा पर रहने सत्य हो । यसले हाम्रा जीवनका हरेक पललाई सजाउँछ ।