पुण्य कार्कीको ‘अरस्तुको अन्धविश्वास’ निबन्धको शल्यक्रिया

१. परिचय
पुण्य कार्कीद्वारा लिखित ‘अरस्तुको अन्धविश्वास’ शीर्षकमा लेखिएको निबन्ध उनको ‘जाग्रत आँखा’ निबन्धसङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित पहिलो निबन्ध हो। यसमा विज्ञान, अन्धविश्वास र ऐतिहासिक दृष्टान्तहरूको उत्कृष्ट मिश्रण छ। निबन्धले दार्शनिक अरस्तुका केही वैज्ञानिक मान्यताहरूलाई अन्धविश्वासका रूपमा व्याख्या गर्दै मानव चेतनामा ती अवधारणाको प्रभाव र त्यसको विरोधाभासलाई उजागर गरेको छ।

निबन्धकारले २३०० वर्षअगाडिको समाजमा अरस्तुका विचार कसरी ‘अपरिवर्तनीय सत्य’ मानिएका थिए भन्ने विषयमा गहिरो विश्लेषण गरेका छन्। उनी अरस्तुको वैज्ञानिकताको प्रशंसा गर्छन्। केही विचारलाई भने चुनौती दिने नयाँ दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्छन्। यो निबन्ध, केवल इतिहासको समीक्षा मात्र नभई, अन्धविश्वासको चक्रलाई तोड्न आधुनिक समाजमा चेतनाको खाँचो छ भन्ने दाबी समेत हो।

२. विषयवस्तु र तर्कहरू

निबन्धमा चारवटा प्रमुख विषयवस्तु छन्, जसलाई समीक्षा गरिन्छ-

क. अरस्तुका मान्यता र तिनको प्रभाव

निबन्धकारले अरस्तुको विचार धारालाई दुईवटा कोणबाट विश्लेषण गरेका छन्।

वैज्ञानिक योगदान-

अरस्तुको योगदानलाई “विश्व इतिहासको उन्नत चेतन ज्योति” भनी स्वीकार गर्दै, उनका जीवनका विभिन्न पक्षहरू (दार्शनिक, काव्यशास्त्री, राजनीतिज्ञ, वैज्ञानिक)लाई उच्च सम्मान दिएका छन्।

अन्धविश्वासका उदाहरण-

जीवहरूको उत्पत्तिमा उनले अजैविक वस्तुहरूको भूमिकाबारे दिएको व्याख्या (जस्तै- हिलोबाट माछा उम्रन्छ वा कपडाको मैलबाट जुम्रा पैदा हुन्छ) काल्पनिक र गलत भएको बताइन्छ । निबन्धकारले यसमा लुई पाश्चरको खोजलाई उद्धृत गर्दै अरस्तुको मत खारेज गरेका छन्।

ख. अन्धविश्वासको ऐतिहासिक जरा

अरस्तुका विचारलाई ‘अपरिवर्तनीय सत्य’ मान्ने मानसिकताको आलोचना गरिएको छ। दुई हजार वर्षसम्म अरस्तुको मतलाई कसैले चुनौती नदिनु मानवीय बौद्धिकताको सीमालाई औंल्याउँछ।
लेखकले ग्यालिलियो, कपर्निकस र डार्विनजस्ता वैज्ञानिक विद्रोहहरूलाई उदाहरण दिँदै, सत्यलाई उजागर गर्न कति कठिन संघर्ष गर्नुपर्छ भन्ने देखाएका छन्।

ग. समाजको मनोविज्ञान र विज्ञानको संघर्ष

निबन्धको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, समाज र अन्धविश्वासको मनोविज्ञान। लेखकले भनेका छन्- तत्कालीन समाजमा अरस्तुका विचारलाई शिरोमणि मानिनु प्राकृतिक हो, किनभने “सामूहिक मनोविज्ञान” ले विद्रोही विचारलाई स्विकार्न सक्दैन।

समाजको सजिलो बाटोमा हिँड्ने स्वभाव (अन्धविश्वासलाई चुनौती दिन नचाहनु)ले अरस्तुका विचारलाई दुई हजार वर्षसम्म प्रश्नरहित बनायो।

गहिरो चेतनाको अभावले वैज्ञानिक सोचलाई पन्छाएको ठहर छ।

घ. आधुनिक समाजमा अन्धविश्वास

लेखकले निबन्धको अन्त्यतिर नेपाली समाजका विभिन्न अन्धविश्वासहरूको उल्लेख गरेका छन्। जस्तै-

बोक्सीप्रथा र धामीझाँक्रीको विश्वास।
मोबाइल प्रविधिलाई चमत्कार मान्ने ग्रामीण धारणा।
विज्ञान र प्रविधिलाई बुझ्ने क्षमता अझै विकास नहुनु।
यो खण्डले निबन्धलाई समसामयिक बनाएको छ।

४. शैली र भाषा

क) भाषा प्रवाह

लेखकको भाषा सरल, व्यङ्ग्यात्मक र बौद्धिक छ।
उदाहरण- “अरस्तुले आफ्नै पत्नीका दाँत गनेका भए, सायद यो अन्धविश्वासको जन्मै हुँदैनथ्यो।”
यो वाक्यले अरस्तुको अन्धविश्वासलाई व्यङ्ग्य गर्दै तथ्य परीक्षणको महत्त्व दर्शाउँछ।

ख) शैलीको विविधता

तथ्य र उदाहरण- लेखकले ऐतिहासिक घटना (लुई पाश्चर, ग्यालिलियो, डार्विन) प्रयोग गरेर तर्कलाई बलियो बनाएका छन्।

ग) व्यंग्यात्मक प्रस्तुति-

अरस्तुजस्तो “महान दार्शनिकले आफ्नै पत्नीका दाँत गन्ने सामान्य काम नगर्नु” लाई मजाकीय शैलीमा प्रस्तुत गरिएको छ।

घ) गम्भीर विश्लेषण-

विज्ञान र अन्धविश्वासबीचको द्वन्द्वलाई गम्भीर विषयका रूपमा उठाइएको छ।

ङ) कमजोरी

केही ठाउँमा भाषा अत्यधिक सरल छ, जसले निबन्धको दार्शनिक गाम्भीर्यलाई खलबल्याएको छ। वैकल्पिक दृष्टिकोणको अभावले लेखनलाई एकपक्षीय बनाएको छ।

४. दार्शनिक र ऐतिहासिक समीक्षा

क) अरस्तुका विचारको समालोचना-

• अरस्तुका केही विचार, जस्तै-

• -अजैविक पदार्थबाट जीवको उत्पत्ति।

• -महिलाका दाँत पुरुषभन्दा कम हुने धारणा।

यी आजको विज्ञानले खारेज गरे पनि, त्यस समयका लागि यी क्रान्तिकारी परिकल्पना थिए।

ख) इतिहासमा अन्धविश्वास र विद्रोह-

• ग्यालिलियो र कपर्निकसका उदाहरणहरूले समाजमा विद्रोही वैज्ञानिक विचारको प्रतिरोध कति कष्टकर थियो भन्ने देखाउँछ।

लेखकले कपर्निकसको समयदेखि डार्विनसम्मको वैज्ञानिक संघर्षलाई निबन्धमा गहिरो रूपमा व्याख्या गरेका छन्।

ग) अरस्तुको योगदानको पुनर्मूल्यांकन

• लेखकले अरस्तुको अन्धविश्वासमाथि गहिरो आलोचना गरेका छन् तर उनले अरस्तुको समग्र योगदानलाई सन्तुलित दृष्टिकोणबाट हेरेका छैनन्।

अरस्तुका केही अन्धविश्वास गलत भए पनि, उनीजस्तै दार्शनिकहरूले नै आधुनिक वैज्ञानिक सोचको आधार तयार पारेका थिए। उनको योगदानलाई पूर्णतः खारेज गर्नु न्यायोचित होइन।

५. समसामयिक सन्दर्भ

• क) नेपाली समाजमा अन्धविश्वास-

लेखकले नेपालका ग्रामीण समाजमा विद्यमान अन्धविश्वासको चित्रण गरेका छन्। यस्ता दृष्टान्तहरूले निबन्धलाई अझ प्रासंगिक बनाएका छन्। विज्ञानप्रतिको अविश्वास र ग्रामीण अन्धविश्वासबीचको द्वन्द्वलाई सशक्त रूपमा उजागर गरिएको छ।

• ख) वैज्ञानिक चेतनाको आवश्यकता-

निबन्धकारले “वैज्ञानिक दृष्टिकोणको प्रसार” लाई समाजको सुधारका लागि अत्यावश्यक देखेका छन्। शिक्षा, अनुसन्धान र प्रविधिको उपयोगले मात्र अन्धविश्वास हटाउन सकिन्छ। यो पक्ष निबन्धको महत्त्वपूर्ण सन्देश हो।

६. निबन्धको सीमा र आलोचना

• क) एकपक्षीय दृष्टिकोण-

निबन्धकारले अरस्तुको अन्धविश्वासलाई मात्र हेरेर उनको समग्र व्यक्तित्वलाई आक्षेप लगाएका छन्। उनको योगदान र अन्धविश्वासलाई सन्तुलित रूपमा प्रस्तुत गर्न सकेका छैनन्।

• ख) तथ्यको प्रयोग-

ऐतिहासिक घटनाहरूलाई धेरै सामान्यीकृत गरिएको छ। अरस्तुका विचारहरूलाई अन्धविश्वास भन्नु अघि, त्यस समयको ज्ञान सीमिततामा ध्यान दिइएको भए राम्रो हुन्थ्यो।

• ग) शैलीगत कमजोरी-

निबन्धमा गहिरो विचारका साथ केही स्थानमा अनावश्यक हल्कापन देखिन्छ।

७. निष्कर्ष-
“अरस्तुको अन्धविश्वास” एउटा महत्त्वपूर्ण निबन्ध हो। यसले इतिहास र वर्तमानलाई जोड्दै अन्धविश्वासमाथि चेतनाको खोज गर्न प्रेरित गर्दछ।

यो निबन्ध, केवल अरस्तुको आलोचना नभई, वैज्ञानिक सोच र सत्यप्रतिको अडानको महत्त्वलाई उजागर गर्ने प्रयास हो। लेखकले अन्धविश्वास र ज्ञानको द्वन्द्वलाई ठोस उदाहरण र तर्कका साथ व्याख्या गरेका छन्। यद्यपि केही कमजोरीका बाबजुद, निबन्धले पाठकलाई गम्भीर सोच गर्न प्रेरित गर्दछ। यो चेतनाको जागरणका लागि महत्त्वपूर्ण प्रयास हो।

०००
सङ्क्षेपमा जाग्रत आँखाहरू-

विधा- निबन्ध
स्रष्टा- पुण्य कार्की
कृति- जाग्रत आँखाहरू
प्रकाशक- जनमत प्रकाशन, बनेपा-७, काभ्रे
कम्प्युटर टाइप- सुजीब तामाङ
आवरण- टकबहादुर आलेमगर
प्रकाशन वर्ष : वि.सं. २०७३
प्रकाशन प्रति: १००१ प्रति
पृष्ठ-१४८
निबन्ध सङ्ख्या- २६
भूमिका- प्रमोद प्रधान
०००